Çiğdem

Çiğdem (Crocus), süsengiller (Iridaceae) familyasına ait bir bitki cinsidir.

Çiğdem
Çiğdem çiçekleri
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Plantae Bölüm: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular) Sınıf: Liliopsida (Bir çenekliler) Takım: Asparagales Familya: Iridaceae (Süsengiller) Alt familya: Iridoideae Oymak: Croceae Cins: Crocus L.
Türler
Metne bakınız

Crocus kotschyanus

Crocus sativus (safran)

Crocus mathewii (Kalkan çiğdemi)

Crocus ancyrensis (Ankara çiğdemi)

Crocus biflorus 'Prins Claus'

Crocus speciosus

Çok yıllık, yumrulu, çingene pembesi ya da mavi çiçekli otsu bitkilerdir. Çiçekler, türüne bağlı olarak, ilkbahar ya da sonbaharda açar. İlk baharda çiçeklenen türlerin yumurtalığı toprak altında kalan uzun çiçek tüpleri vardır. Çiçekler geceleri ya da kötü havalarda kapanır. Çiğdemin ana yurdu Alpler, Güney Avrupa ve Akdeniz'dir. Çiçeklerinden dolayı bahçecilikte aranan ve sevilen bir bitkidir.

İnsan besini olarak tüketimi

Yumruları Türkiye'de çiğ olarak ya da külde pişirilerek yenir. Ayrıca yemeği de yapılır. Yemekleri arasında Çiğdem pilavı, Çiğdem aşı, Çiğdem sütlüsü başta gelir. Karadeniz Bölgesi’nde una bulayıp kızartması yapılır. Baharın ilk günlerinde toplanıp demet hâline getirilen sarı çiğdemler, Ankara şehir merkezinde seyyar satıcılarca tüketime sunulur.

Çiğdemin çiğdem adıyla anılmayan tek türü, Doğu mutfaklarının (Türk, Arap, İran, Hint ...) sultanı olarak bilinen ekonomik değerde safrandır (Crocus sativus). Safran, Türkiye'de Safranbolu'da yetiştirilir.

Dikkat edilmesi gereken husus: Çiğdeme çok benzeyen fakat onun gibi yenilmeyip zehirli olan Colchicum türlerine de acı çiğdem (çakal çiğdemi, zehirli çiğdem) adı verilir. Yenilmemesi gereken bu bitkinin (Colchicum) yumruları Doğu Anadolu Bölgesinde çiğdem (Crocus) türleriyle karıştırıldığı için, bilhassa toplayıp yiyen çocuklar arasına ağır zehirlenme vakaları görülebilmektedir.

Morfoloji

Çiğdemler küçük otsu yapılı, kormlu (sert soğanlı) çok yıllık bitkilerdir. Yatık vaziyetteki kormlar bir kılıfla örtülüdür. Az sayıdaki yaprakların hepsi de tabanda yer alır, yeşil renkli, ince uzun yapılıdır. Üst yüzeyi soluk, orta kısmı şeritli, taban kısmı bir zarla çevrilmiştir. Gerçek bir gövde bulunmaz.

Yerden çıkan çiçekler saplıdır ve yumurtalık toprak altındadır. Çiçek örtüsü beyaz, sarı veya leylak ya da koyu mor rengindedir; uzun tüpsü, ince yapılıdır; segmentler benzerlik gösterir; eşit veya hemen hemen eşittir. Erkek organlar tüpsü yapıda olup çiçek örtüsünün boğazına gömülüdür. Kapsül küçük, elips veya dikdörtgensi-elips biçimindedir. Boyuncuk ince yapılı 1 adettir, her bir boyuncuk birbirine uzak duran tabandan birleşmiş 3 daldan oluşur.

Türkiye'deki türleri

• Seksiyon: Crocus
  • Seri: Baytopi
    • Crocus baytopiorum Mathew
  • Seri: Kotschyani
    • Crocus karduchorum Kotschy ex Maw
    • Crocus kotschyanus K. Koch
      • Crocus kotschyanus subsp. cappadocicus B.Mathew
      • Crocus kotschyanus subsp. hakkariensis B.Mathew
      • Crocus kotschyanus subsp. kotschyanus K. Koch
      • Crocus kotschyanus subsp. suworowianus (K.Koch) B.Mathew
    • Crocus scharojanii Ruprecht
    • Crocus vallicola Herb.
  • Seri: Crocus
    • Crocus asumaniae B. Mathew & T. Baytop
    • Crocus sativus L. (Safran
    • Crocus mathewii H. Kemdorff & E. Pasche (Kalkan çiğdemi)
    • Crocus pallasii
      • Crocus pallasii subsp. dispathaceus (Bowles) B.Mathew
      • Crocus pallasii subsp. pallasii
      • Crocus pallasii subsp. turcicus
• Seksiyon: Nudiscapus
  • Seri: Reticulati
    • Crocus abantensis (Abant çiğdemi)
    • Crocus ancyrensis (Herb.) Maw (Ankara çiğdemi)
    • Crocus cancellatus Herb.
      • Crocus cancellatus subsp. cancellatus Herb.
      • Crocus cancellatus subsp. damascenus (Herb.) B.Mathew
      • Crocus cancellatus subsp. lycius B.Mathew
      • Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herb.) B.Mathew
      • Crocus cancellatus subsp. pamphylicus B.Mathew
    • Crocus gargaricus Herb. (sin: Crocus gargaricus subsp. gargaricus)
    • Crocus herbertii B. Mathew (Crocus gargaricus subsp. herbertii)
    • Crocus reticulatus Steven ex Adams
      • Crocus reticulatus subsp. hittiticus (T.Baytop & B.Mathew) B.Mathew
      • Crocus reticulatus subsp. reticulatus
    • Crocus sieheanus Barr ex B.L. Burtt
  • Seri: Biflori
    • Crocus aerius Herb.
    • Crocus biflorus Mill.
    • Crocus biflorus subsp. adamii (J.Gay) B.Mathew
    • Crocus biflorus subsp. albocoronatus Kerndorff
    • Crocus biflorus subsp. alexandri (Nicic ex Velen.) B.Mathew
    • Crocus biflorus subsp. artvinensis (J.Philippow) B.Mathew
    • Crocus biflorus subsp. biflorus Miller
    • Crocus biflorus subsp. crewei (Hook.f.) B.Mathew
    • Crocus chrysanthus Herb.
    • Crocus danfordiae Maw
    • Crocus kerndorffiorum Pasche
    • Crocus leichtlinii (Dewar) Bowles
    • Crocus nerimaniae Yüzbasioglu & Varol
    • Crocus pestalozzae Boiss.
    • Crocus wattiorum (B. Mathew, 1995) B. Mathew (Tahtalı çiğdemi)
  • Seri: Speciosi
    • Crocus pulchellus Herb.
    • Crocus speciosus M. Bieb.
    • Crocus speciosus subsp. ilgazensis B.Mathew
    • Crocus speciosus subsp. speciosus
    • Crocus speciosus subsp. xantholaimos B.Mathew
  • Seri: Flavi
    • Crocus adanensis T. Baytop & B. Mathew
    • Crocus antalayensis Mathew
    • Crocus antalayensis subsp. antalyensis Mathew
    • Crocus antalayensis subsp. striatus
    • Crocus candidus E.D. Clarke
    • Crocus flavus Weston
    • Crocus flavus subsp. dissectus T.Baytop & Mathew
    • Crocus flavus subsp. flavus
    • Crocus graveolens Boiss. &Reut.
    • Crocus olivieri Gray
    • Crocus olivieri subsp. olivieri
    • Crocus olivieri subsp. balansae (J.Gay ex Baker) B. Mathew
    • Crocus olivieri subsp. istanbulensis B. Mathew (İstanbul çiğdemi)
    • Crocus paschei H. Kerndorff (1993)
    • Crocus vitellinus Wahl.
  • Seri: Intertexti
    • Crocus fleischeri Gay.

Kaynakça

• Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997
• Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de Bitkiler ile Tedavi, İstanbul, 1984
• TÜBİTAK Türkiye Taksonomik Tür Veritabanı