Artaserhas (Arne)
Artaserhas (İngilizce adı ile Artaxerxes) İngilizce librettolu İngiliz bestecisi Thomas Arne tarafından hazırlanmış 3 perdelik opera seria janrında bir opera. İlk İngilizce hazıralanmış "opera seria" eseridir. 1729'da gayet iyi tanınmış İtalyan şair ve opera libretto yazarı Metastasio tarafından İtalyanca olarak Artaserhas eseri liberettosu yazılıp bu eser onun tarafından bir opera olarak hazırlanmıştır. İngiliz bestecisi Thomas Arne 1761'de bu hazır opera seria eserinin librettosunu ele alıp büyük olasılıkla kendisi İngilizce'ye çevirmiş ve uyarlamıştır. Bu İngilizce uyarlama Thomas Arne'nin opera eserinin İngilizce librettosu olmuştur.
 Thomas Arne Ressam Bartolozzi'nin orijinal eserinden gravür kopya | |
| Özgün isim | Artaxerxes |
|---|---|
| Müzik | Thomas Arne |
| Libretto |
Orijinal İtalyanca Pietro Metastasio. İngilizce'ye çevirici büyük olasılıkla besteci Thoamas Arne |
| Gala | 2 Şubat 1762 |
| İlk gösterim yeri | Theatre Royale, Covent Garden Tiyatrosu, Londra, modern İngiltere |
| Oyuncular |
|
Thomas Arne'in bestelediği ve yapımladığı "Artaserhas" operasının prömiyer temsili 2 Şubat 1762'de Londra'da "Royal Theatre Covent Garden" Tiyatrosun'da verilmiştir. Bu eser Londra seyircisi tarafından beğenilmiş ve bu tiyatro-opearevinin repretuvarında kalarak to 1830'lu yıllar sonlarına kadar zaman zaman değişik olarak yeniden yapımlanip ve temsil edilmiştir.
Bu operanın konusu gayet hayali olmakla beraber, antik Ahameniş İmparatorluğu'nda MÖ 518 - MÖ 468 döneminde dördüncü "Krallar Kralı" olan I. Serhas'ın üçüncü oğlu olan Artaserhas'ın yaşamını ele almaktadır. Gerçekte Artaserhas babası I. Serhas'ın, asil ve askeri komutan Artabanos'un hazırlayıp yürüttüğü bir komplo ile öldürülmesinden sonra Ahameniş İmparatorluğu tahtına "Krallar Kralı" olarak geçmiş ve beşinci Ahamenis İmparatoru olarak MÖ 465 - MÖ 424 döneminde hüküm sürmüştür.
Hazırlanma ve temsiller
Artaserhas operasının prömiyer temsili 2 Şubat 1763 günü "Theatre Royal, Covent Garden" Tiyatrosunda yapıldı ve seyirci tarafından tutuldu. Bu yapım 5, 9, 12, 16, 19 ve 23 Şubatta ve 1, 14 Nisan'da tekrar temsil edildi.
Ertesi yıl bu yapım bir aralıktan sonra ikinci defa olarak sahneye konuldu. Fakat bu yapım, temsili sırasında tiyatro seyircilerinin yaptıkları prostestoların ortaya çıkardıkları bir kargaşalıkla sanki bir seyirci ayaklanmasına sahne oldu. Bu temsilden hemen önce Londra tiyatro idarecileri iskontolu yarım giriş fiyatlı tiyatro bileti satışlarını kaldırdıklarını ilan etmişlerdı. 24 Şubat 1763'de verilmekte olan "Artaserhas" operasının temsilinin tam ortasında seyirciler protestoya başladılar. Önce laf atımı şeklinde olan bu protesto sonra bir ayaklanma şekline dönüştü. Seyirciler tiyatro binası müştemilatını (salon oturma koltuklarıni, localara, locaları ayıran tahtadan sütun ve duvarlar, orkestra bölümü eşyalarıni, pencere camlarını, şamdanları vb.) kırıp yıkıp büyük zararlar ortaya çıkardılar.
1790 yılına gelindiğinde Büyük Britanya'da Artaserhas operası 100'den daha fazla defa temsil edilmişti. Bunlardan 48'ı Dublin'de 1763-1767 döneminde verilen 48 temsil idi. Artaserhas operası Londra sahnelerine 70 yıldan uzun bir dönemde zaman zaman yeniden yapımlandı ve popüler olarak temsil edildi. Bu yeni yapımlar arasında Drury Lane Tiyatrosu (1780, 1820, 1827, 1828), Covent Garden Tiyatrosu (1813, 1827, 1828) ve St James's Tiyatrosu (1836) yapımlamalari bulunmaktadır.
Artaserhas operası partitür notalari ilk defa 1762'de basıldı, ama bu edisyonda resitatifler ve fina bulunmamakta idi. Bu eserin performansı için hazırlanan orijinal partitür notaları 1808'de Theatre Royal Tiyatrosu'nda çıkan bir yangında yanıp kayboldular. Bundan sonraki temsiller için 1813'de Bishop ve Addison'un hazırlamış olduğu kısaltılmış kopya partitür notaları kullanılmaya başladı.
Roller
| Rol | Ses tıpı | Prömiyerde roller, 2 Şubat 1762 (Orkestra şefi:) |
Sanatçı |
|---|---|---|---|
| Artaserhas | Serhas'in üçüncü oğlu; Arbaces'in arkadaşi | alto kastrato | Nicolò Peretti |
| Mandane | Serhas'in kızı; Arbaces'in sevgilisi | soprano | Charlotte Brent |
| Artabanes | Serhas'in ordusunun komutanı general | tenor | John Beard |
| Arbaces | Artabanos'in oğlu | soprano kastrato | Giusto Fernando Tenducci |
| Semira | Artabanos'in kizi; Artaserhas'in kızı | soprano | Miss Thomas |
| Rimenes[1] | Artabanesin kurmayi komutan | tenor | George Mattocks |
Artaserhas eserinde iki önemli rol, Artaserhas ve Arbaces, kastrato şarkıcılar için hazırlanmıştı. Bu tip şarkıcılar 19. yüzyılda ve sonraları ortadan kalktı. 19. yüzyılda bu eserin yapımlarında bu iki rolü erkek elbisesi giymiş ("en travesti") kadın şarkıcılar almaya başladılar. Modern yapımlar için bu kastrato sesler için genellikle kontr-tenorler kullanılmaktadır. Modern yapımlarda Artaserhas rolü için kontr-tenor sesi uygun olarak kabul edilmektedir. Fakat Arbaces rolünde çok tiz sesler gerektiği için kontr-tenor sesi uygun kabul edilmemekte ve kadın şarkıcılar bu rolü almaktadır. Örneğin 2009 Londra "Royal Operaevi" yapımda Arbaces rolü bir mezzo-sopranoya verilmiştir.
Konu Özeti [2]
Mekan: Persepolis, Pers Ahameniş İmparatorluğu bașkenti
Zaman: MÖ 444
Operanın ilk perdesi Serhas'ın Persepolis'deki sarayında ayışığı ile aydınlanmış bahçesindedir. Kralın komutanı olan Artabanos'un oğlu Arcabes ile kralın kızı olan Mandala birbirlerine âşık olmuştur. Ama Arcabes'i kendine damat olmak için uygun bulmayan Kral Serhas, Arcabes'i kentten sürgüne göndermiştir. Arcabes gizlice sürgünden dönmüştür. Mandala ile buluşmak için saray bahçesi duvarından tırmanarak bahçeye girer ve orada Mandala ile buluşur. İki genç aşık, kral Serhas'ın zulmünden şikayetçi olarak birbirlerine olan aşklarını sarmasarak ifade ederler.
Tam bu sırada Arcabes'in babası ve Kralın generali olan Artabanos elinde kanlı bir kılıç ile sahneye girer. Bir yandan Kral Serhas'ın oğlu Arcabes'i kendine uygun damat görmemesi dolayısı sinirleri atmış ve diğer yandan oğlunun kral kızı ile evlenip Kral olması düşüncesi ile Artabanos Kral Serhas'ı kılıcı ile öldürmüştür. Artabanes, oğlu Arcabes'e bu ihanetini ve kral katillliğini itiraf eder. Baba-oğul Artabanos ile Arcabes ile kılıç değiştirler ve Arcabes kralın katledilmesinde babasınca kullanlan kılıcı kendi takar.
Öldürülmüş kral Serhas'ın üçüncü oğlu olan Artaserhas yanında muhafızları ile sahneye girer. Artabanos ona babası Serhas'ın bir suikaste kurban gidip öldürülmüş olduğu haberini verir. Artaserhas'ın bu katilin kim olacağı sorusuna Artabanos bir yalanla cevap verir. Gecenin ortasında saraya ve kral odasına şüphe doğurmadan girebilecek olan kralı öldürmek için niyeti olabilecek tek kişinin Kral Serhas'ın ikinci oğlu ve Artaserhas'ın büyük kardeşi Darıus olabilecğini bildirir. Darius'u baba katili olmakla itham eder ve Artaserhas'i babasının katlinin intikamını alması gerektiğine inandırıcı olarak telkin eder. Bunu kabul eden Artaserhas saraya, Darıus'u hemen idam edip öldürmek için bir birlik gönderir.
Bir haber beklenmekte iken Artaserhas Artabanos'un kızı ve Arcabes'in kızkardeşi olan Semira'ya âşık olduğunu açıklar. Çok geçmeden Darius'un sarayda idam edilip öldürülmüş olduğu haberi gelir. Fakat Artebanos'in kurmayı olan Rimenes birden zincirlere bağlanmıs olan Arcabes ile Artaserhas huzuruna gelir. Artaserhas'a babasının ölümüne neden olan kılıcı daha üzerinde kanları bir silmeden Arcabes'in taşımakta olduğunu bulduğunu ve bu nedenle onu tutuklayarak Artaserhas huzuruna getirdiğini bildirir. Bunun üzerine Arcabes kral katili olarak tutuklanıp zindana atılıp ölüme mahkûm edilir.
Fakat Artaserhas uzun bir bir müddetten beridir Arcabes'in yakın arkadaşı olmuştur ve onun babasının katili olduğuna inanmaz. Artaserhas gizlice zindana inerek arkadaşı Arcabes'i zindandan çıkarır ve sarayın bir gizli dehlizinden kaçmasını sağlar.
Bu sırada Artabanos Rimenes ile görüşmeler yapmaktadır. Rimenes'in de Artaserhas gibi kızı Semira'ya âşık olduğunu bilmektedir. Böylece Rimenes'i kışkırtarak Artaserhas aleyhinde bir isyan çıkartmasına neden olur.
Yeni kral olarak ilan edilen Artaserhas Güneş Tapınağı'nda toplanan asiller önünde bir törene katılmıştır. Bu törende Artaserhas tebalarının hepsinin haklarını, hukuku ve tebaların derin geleneklerini savunacağına yemin etmektedir. Bu törenin önemli bir ritüeli bir kutsal kase'den özel olarak hazırlanan bir iksiri içmektir. Bunu daha önceden bilen Artabanos hazırlanan iksirin içine gayet tesirli bir zehir koymuştur ve iksiri içen zehirlenip ölecektir. Fakat Artaserhas kutsal kaseyi içmeye hazırken, birden tapınağa başlarında Rimenes bulunan ayaklanmacı askerler dolamaya başlar. Rimenes bu toern bitmeden Artaserhas'ı öldürmeye kararlıdır.
Tam bu sırada tapınakta saklanmakta olan Arcabes ortaya çıkar. Rimenes'e saldırıya geçerek onu öldürür ve böylece Artaserhas'ın öldürülmesini önlemiş olur. Bu hareketi ile Arcabes'in suçsuz olduğu kabul edilir. Artaşerhas arkadaşı olan Arbaces'e olan haayt kurtarma minnettarlığını açıkça ilan etmek için elinde tuttuğu kutsal kasedeki iksiri içme şerefini ona bağışlamak ister.
Cürümlerini hiç ifşa etmeden bu törene katılmış olan Artabanes, eğer şimdi de saklanırsa oğlunu kaybedecektir ve artabanes bu rizikoyu gözüne alamayıp töreni durdurur. Artabanes özellikle büyük suçlarını (yani Serahas'ın öldürülmesini, Rimenes'i isyana ve Artaşerhası öldürmeye teşvik etmesi ve kutsal kasenin iksirine zehir katarak Artaşerhas'ın zehirlenip ölmesini istemek, hepsini açıkça itiraf eder. Artabanoz tapınakatan zincirlerle bağlı olup tutuklanıp saray zindanına kapatılır. Herkes bu suçlarından dolayı onun idam edilmesini beklemektedir.
Fakat yeni kral olan Artaserhas kendinin sevdiği Semira'nın ve kendinin canini kurtaran Arcabes'in babaları olan Artabanos'a merhametli davranmaya karar verir, Artabanos'un tüm rütbeleri ve serveti devletçe alınır ve kendisi devlet sınırları dışına devamlı sürgüne gönderilir. Arcabes ile Mandana ve Artaserhas ile Semira saadet içinde birlikte olurlar
Seçilmiş disk ses kayıtları
| Yıl | Roller: (Artaserhas, Mandane, Arbaces, Artebanes, Semira, Rimenes) |
Orkestra Şefi Orkestra, Koro |
Marka |
|---|---|---|---|
| 1996 (tekrar 2009) | Christopher Robson, Catherine Bott, Patricia Spence, Ian Partridge, Philippa Hyde, Richard Edgar-Wilson |
Roy Goodman - The Parley of Instruments | CD, Hyperion Records, CDA67051/2 (1996) , CDD22073 (2009) |
| 2010 | Christopher Ainslie, Elizabeth Watts, Caitlin Hulcup, Andrew Staples, Rebecca Botton, Daniel Norman |
Ian Page - Classical Opera Company | CD - Linn Records, CKD 358 |
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- İngilizce Wikipedia "Artaserahs (opera)" maddesi 19 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce).
- İspanyolca Wikipedia "Artajerjes (Arne)" maddesi 20 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca).
- Metastasio'nun orijinal librettosundaki isim "Megabiste"
- Bu konu özeti İngilizce Vikipedi "Artaxerxes" maddesinde ozetlenen 1828 yapimlanmasi içcin J. Cumberland, (1828)British Theater Cilt 19 makalesinden uyarlanmistir. BritisĚh Theatre 9 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Volume 19,, 1828
Dış kaynaklar
 |
Wikimedia Commons'ta Artaserhas (Arne) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
Dış bağlantılar
- Metastasio'nun "Artaxerxes" adlı orijinal İtalyanca libretto metni (Artaserse9 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
- İMSLP Petrucci Music Library websitesi "Artaxerxes (Arne, Thomas Augustine)" maddesi 21 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- YouTube Popular Thomas Arne & Artaxerxes videos YouTube çalma listesi (playlist) ,