Eski Latince
Eski Latince (aynı zamanda İlk Latince ya da Arkaik Latince olarak bilinir) Klasik Latin Çağı'nda, yani milattan önce 75 yılına kadar kullanılan Latin dilidir.
Ses Bilimi
Latince dilinin ses bilimdeki özelliklerinden biri sözcüklerin genel olarak -os ve -om ile (ilerleyen zamanlarda -us ve -um) bitiyor olmasıdır. Aynı zamanda "C" harfi hem C hem de G olarak kullanılmaktaydı. Bazı durumlarda kelimelerin sonundaki "s" harfi önüne "r" getirilerek değişime uğramıştır. Örneğin "honos" kelimesi "honoris" olarak değiştirilmiştir.
Bilinen Yazıtlar
- Forum kitabesi (550 M.Ö.)
- Duenos kitabesi (500 M.Ö.)
- Castor-Pollux (500 M.Ö.)
- Garigliano Bowl (500 M.Ö.)
- Tibur pedestal (400 M.Ö.)
- Senatusconsultum de Bacchanalibus (186 M.Ö.)
- Lapis Satricanus
- Vase Inscription from Ardea
- Carmen Arvale
- Carmen Saliare
- Scipionum Elogia
Dilbilgisi
Birinci çekim (a)
Sonu "a" harfi ile biten kelimelerin çekimleri. Sonu a ile biten kelimeler genelde "dişil" kelimelerdir. Birçok Latin dilinde kelimeler eril, dişil ve yansız olarak ayrılırlar.
| puella, –aī kız f. | ||
|---|---|---|
| Tekil | Çoğul | |
| yalın hâl | puella | puellai |
| hitap hâli | puella | puellai |
| belirtme hâli | puellam | puellā |
| tamlayan hâli | puellās/-es/-ai | puellōm/ -āsom |
| yönelme hâli | puellai | puellaīs/-eīs/ -abos |
| çıkma hâli | puellād | puellaīs/-eīs/ -abos |
| bulunma hâli | puellā | puellaīs/-eīs |
İkinci çekim (o)
Sonu "o" harfi ile biten kelimelerin çekimleri. Sonu "o" harfi ile biten kelimeler ya eril ya da yansızdırlar.
| campos, –oī field, plain m. |
saxom, –oī rock, stone n. | |||
|---|---|---|---|---|
| Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |
| yalın hâl | campos | campoī | saxom | saxa |
| hitap hâli | campe | campoī | saxe | saxoī |
| belirtme hâli | campom | campōs | saxom | saxa |
| tamlayan hâli | campoī | campōm/ -ōsom | saxoī | saxōm/ -ōsom |
| yönelme hâli | campoī | campoīs | saxoī | saxoīs |
| çıkma hâli | campōd | campoīs | saxōd | saxoīs/ -oes |
| bulunma hâli | campō | campoīs | saxō | saxoīs/ -oes |
Hitap hâllerinin çoğul çekimleri iki şekilde yapılır: Bunun ilk kullanım şekli -ōm iken daha sonra Arkaik Latincede -ōsom olarak değişikliğe uğramıştır. Arkaik Latincedeki "r" harfinden "s" harfine değişimde olduğu gibi Klasik Latincedeki -ōrum şeklindeki bitişler daha sonra Arkaik Latincede -ōsom şekline dönüşmüştür.
Üçüncü çekim
Sonu "e" harfi ve "i" harfi ile biten üçüncü tip çekimler eril, dişil ve yansız bütün kelimeleri kapsamaktadır.
| Regs –es kral m. | ||
|---|---|---|
| Tekil | Çoğul | |
| yalın hâl | regs | reges |
| hitap hâli | regs | reges |
| belirtme hâli | regem | reges |
| tamlayan hâli | regis | regōm |
| yönelme hâli | regei | regebos |
| çıkma hâli | regeid | regebos |
| bulunma hâli | regei | regebos |
Şahıs zamirleri
Kişi zamirleri Eski Latince eserlerinde en çok kullanılan dilbilgisi terimleridir. Belirtme ve çıkma hâllerinin çekimleri tam olarak birbirinin aynıdır.
| Ego, ben | Tu, sen | Suī, o kendisi | |
|---|---|---|---|
| yalın hâl | ego | tu | - |
| belirtme hâli | mēd | tēd | sēd |
| tamlayan hâli | mis | tis | sei |
| yönelme hâli | mihei, mehei | tibei | sibei |
| çıkma hâli | mēd | tēd | sēd |
| Çoğul | |||
| yalın hâl | nōs | vōs | - |
| belirtme hâli | nōs | vōs | sēd |
| tamlayan hâli | nostrōm, -ōrum, -i | vostrōm, -ōrum, -i | sei |
| yönelme hâli | nōbeis, nis | vōbeis | sibei |
| çıkma hâli | nōbeis, nis | nōbeis | sēd |
Tamlama Zamirleri
Eski Latincede, tamlama zamirleri eserlerde sıkça ekullanılan kavramlardan biridir. Ancak birbirleriyle tutarsızlık göstermeleri bilginler tarafından daha sonra değiştirilmeleri ile sonuçlanmıştır.
| queī, quaī, quod who, what | |||
|---|---|---|---|
| Eril | Dişil | Yansız | |
| yalın hâl | queī | quaī | quod |
| belirmte hâli | quem | quam | quod |
| tamlayan hâli | quoius, quoios | quoia | quoium, quoiom |
| yönelme hâli | quoī, queī, quoieī, queī | ||
| çıkma hâli | quī, quōd | quād | quōd |
| Çoğul | |||
| yalın hâl | ques, queis | quaī | qua |
| belirtme hâli | quōs | quās | quōs |
| tamlayan hâli | quōm, quōrom | quōm, quārom | quōm, quōrom |
| yönelme hâli | queis, quīs | ||
| çıkma hâli | queis, quīs | ||
Şimdiki Zaman ve Geçmiş Zaman
Latincedeki fiil çekimleri arasında tutarsızlıklar bulunmasından dolayı kesin olarak kulanılan bir çekim türü bulunduğu söylenemez. Ancak Eski Latince oymaları üzerindeki eserlerden birçok Avrupa dili diyalekti ile çeşitli benzerlikler gözlenmektedir.
| Şimdiki Zaman: Sum | şimdiki Zaman: Facio | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Eski | Klasik | Eski | Klasik | |||||
| Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |
| Birinci Şahıs | som, esom | somos, sumos | sum | sumus | fac(e/ī)o | fac(e)imos | facio | facīmus |
| İkinci Şahıs | es | esteīs | es | estis | fac(e/ī)s | fac(e/ī)teis | facis | facitis |
| Üçüncü Şahıs | est | sont | est | sunt | fac(e/ī)d/-(e/i)t | fac(e/ī)ont | facit | faciunt |
| Geçmiş Zaman: Sum | Geçmiş Zaman: Facio | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Eski | Klasik | Eski | Klasik | |||||
| Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |
| Birinci Şahıs | fuei | fuemos | fui | fuimus | (fe)fecei | (fe)fecemos | feci | fecīmus |
| İkinci Şahıs | fuistei | fuisteīs | fuisti | fuistis | (fe)fecistei | (fe)fecisteis | fecisti | fecistis |
| Üçüncü Şahıs | fued/fuit | fueront/-erom | fuit | fuerunt | (fe)feced/-et | (fe)feceront/-erom | fecit | fecerunt |