Fay
Fay ya da kırık, iki kıta sahanlığının birbirlerine sürtünerek zıt yönlerde hareketleri sonucu oluşan yapıya verilen isimdir. Kırıkların uzunlukları boyunca jeolojik tabakalar iki ayrı blok halinde yer değiştirir. Buradaki "kırık" terimi çatlaklarla karıştırılmamalıdır. Zira çatlaklarda kırılma yüzeyleri boyunca bir yer değiştirme, bir kayma söz konusu değildir. Bir çatlağın fay olabilmesi için fay aynası, tavan ve taban blokları ve atıma gerek vardır.
Fayların Ortak Özellikleri
Faylarda kayma hareketi bir düzlem boyunca oluşmaktadır. Bu düzleme fay düzlemi (= kırık aynası) adı verilir. Bu düzlem üzerinde sürtünme sebebiyle kayma çizikleri (kırık çizikleri) bulunur. Bu kırık çizikleri bize kaymanın doğrultusunu bulmamıza yardımcı olur.
Faylar da tabakalar gibi birer düzlemsel yapı elemanıdırlar. Dolayısıyla fayların da doğrultuları ve eğimleri vardır. Fay düzlemleri iki bloğu birbirinden ayırır. Bu iki blok, fay düzlemi üzerinde birbirine nazaran hareket ederler. Bu bloklardan fay düzleminin üzerinde bulunan bloğa tavan bloğu, fay düzleminin altında bulunan bloğa ise taban bloğu adı verilir.
Fay tipleri
Fay terimi kayaçlarda gözle görülecek kadar kayma hareketi gösteren kırıklara verilen genel bir isimdir. Kayaçlar bu kırıklar boyunca koparak birbirinden ayrılırlar. Genel bir tanımlama ile kayaçların bir düzlem boyunca gözle görülecek derecede kayma göstermesi olayına faylanma, bu olay sonucu meydana gelen şekle Fay denir. Faylanma olayı sonucu çoğunlukla birbirine paralel bir veya birkaç kayma düzlemi meydana gelebilir veya fay zonlarındaki kayaçlar kırılıp parçalanabilir. Faylar ve çatlaklar mekanik bakımdan birbirlerine benzerlerse de çatlaklarda genellikle kırılma düzlemleri boyunca yanlara doğru bir açılma olmasına karşılık Faylarda ise kırılma düzlemine paralel olarak ve değişik yönlere doğru bir kayma hareketi söz konusu olmaktadır.
Eğim atımlı faylar
Eğim atımlı faylarda hareket fay düzleminin eğimi boyunca aşağıya ve yukarıya doğru meydana gelir.
Normal Faylar
Bu faylarda tavan bloğu fay düzlemi üzerinde tabana nazaran eğim aşağıya doğru hareket eder bu suretle ilk blok birbirlerinden uzaklaşırlar. Blokların fay düzlemi üzerinde yapmış olduğu bu hareketler oransal hareketlerdir. Blokların hangisinin hareket ettiğini saptamak imkânsızdır. Bu nedenle de bu tür faylarda sadece blokların bir birine nazaran yaptıkları kaymalar göz önüne alınır. bu fayların uzunlukları çok küçük ölçeklerden kilometrelerce mesafelere kadar ulaşabilir. Bu tür faylanmalar da fay düzleminin eğim miktarı değişken olup, yatay ile düşey arasında herhangi bir derecede bulunabilir. Büyük çoğunlukta 45 dereceden daha büyük eğim miktarına sahip olurlar
Ters faylar
Bu tür faylarda tavan bloğu taban bloğuna nazaran fay düzlemi üzerinde eğim yukarıya doğru hareket etmiş veya taban bloğu tavan bloğuna nazaran fay düzlemi üzerinde eğim aşağıya doğru hareket etmiştir. Bu suretle iki blok birbirine yaklaşır veya biri diğerinin üzerine abanır. Eğim atımlı ters fayların uzunlukları küçük ölçeklerden kilometrelerce mesafelere kadar ulaşabilir tıpkı normal faylarda olduğu gibi fay düzlemlerinin eğimde yatay ile düşey arasında herhangi bir değerde olabilir. Ters faylarda eğim dereceleri genellikle 35 derece ile 75 derece arasında değişir bazı hallerde ise ters faylarda eğimi 0 ve 35 derece arasında da bulunabilir ve bu takdirde bindirme fayları veya şaryajlar söz konu su olmaktadır. Şaryaj veya bindirme terimleri gerek saha çalışmalarında ve gerekse jeolojik harita yapımlarında sıklıkla karşılaşılan büyük jeolojik yapı çeşitleridir. Şaryaj ve bindirmelerle büyük kayaç kütleleri uzun mesafeler boyunca yer değiştirirler. Bu tür faylardan eğim dereceleri 0 ile 10 derece olan bindirme faylarına Nap fayı veya Örtü fayı adı verilmektedir.
Yanal Atımlı Faylar
Bu tür faylar, fay düzleminin her iki yanında bulunan blokların birbirlerine nazaran fay düzleminin düzleminin doğrultusu boyunca kaymaları sonucu meydana gelmektedir. Doğrultu atımlı faylar kayma hareketinin yönüne göre ikiye ayrılmaktadır. Bunlar Sağ yönlü atımlı faylar Sol yönlü atımlı faylardır
Doğrultu atımlı faylarda her iki blok yatay istikamette birbirinden uzaklaşarak ayrılır. Bunların sağ yönlü mü yoksa sola yönlü mü olduğunu anlamak blokların hareket yönlerine bakmamız gerekir. Doğrultu atımlı faylar, sıkışmalı kıvrılmalı ve bindirmeli bölgelerin tipik yapılarındandır. Bunlar çoğunlukla büyük basınç kuvvetlerine uğrayan bölgelerin en son dönemlerinde ortaya çıkarlar, dolayısıyla büyük dağ oluşum olayları ile yakın ilişkilidirler.[1].
Oblik Atımlı Faylar
Doğada, oluşan gerilmelerin yönü, kayaçlarda oluşan kırılmaların doğrultusu ile aynı olmadığından, bu gerilme sonucu gelişen faylar da genellikle tek bir yöne atım göstermezler. Bu durum fayların hemen tamamında değişik miktarlarda gözlenen ikinci nitelikli ve farklı yönlerde gelişen atımların oluşmasını sağlar. Ana hareket yönüne ek olarak bir ikincil harekete sahip olan bu tür faylara Oblik Atımlı Faylar denir.
Resimler
İngiltere’ye yakın Jura Blue Anchor formasyonu çökelleri. Alt Triyas yaşlı büyük bir normal fay.
Montana yakınlarındaki Bozemon formasyonu içerisinde normal faylanma.
Kayaç üzerinde fay düzlemi ve hareket çizgileri.
Kayaç içerisinde bir mikro fay.
Fransa’da görülen bir fay. Sağ tarafı yukarı doğru hareket ederken sol tarafı aşağı doğru hareket etmiştir.
Sağ yanal doğrultu atımlı San Andreas fayı.
A) Eğim atımlı ters kırık B) Eğim atımlı normal kırık C) Doğrultu atımlı kırık
- [Prf.Dr. M. Erkan Karaman Yapısal Jeoloji ve Uygulamaları kitabı].