Türkiye'de emeklilik sistemi
Emeklilik, insanların çalışma gücü ve yeteneklerini yitirip, çalışma hayatından ayrılmalarıyla gelir kaynaklarının ortadan kalkması üzerine kazandıkları hak. Emeklilik sayesinde, prim ya da kesenek ödeyen işçi, memur ya da bağımsız çalışanların yasayla belirlenmiş bir süre sonunda işten ayrılarak, bir hizmet karşılığı olmaksızın aylık alması sağlanır.
19. yüzyıla kadar birçok sosyal hak gibi emeklilik veya emekli aylığı olmadığı için, çalışanlar genellikle ölene kadar ya da kişisel ve ailelerine ait servetleri ölçüsünde çalışma hayatının içinde yer alırlardı. Bu hakkın kullanılabilir hale gelmesi, on dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru, sosyal güvenlik sistemlerinin gelişmeye başlamasıyla söz konusu olmuştur.
Günümüzde çoğu gelişmiş ülkede, insanların ilerleyen yaşlarda işgücünün dışında kalmalarından dolayı mağduriyete uğramamaları için sosyal güvenlik sistamleri geliştirilmiş, çalışanlara emeklilik hakkı tanınmıştır. Emekli aylıkları çalışanlardan kesilen primlerle karşılanabildiği gibi doğrudan devlet tarafından da karşılanabilir. Buna rağmen halen çoğu gelişmekte olan ülkede işgücünden ayrılanların geçimi aileleri tarafından sağlanmaktadır. Emeklilik yaşı ülkeden ülkeye değişiklik gösterir. 55-70 aralığında değişebilen emeklilik yaşı, cinsiyete göre de değişebilir.Çoğunlukla tehlikeli ya da yıpratıcı olarak adlandırılan meslek dallarında çalışanlara erken emeklilik hakkı tanınır.
Bununla birlikte, emeklilikle ilgili sorunlar ülkeden ülkeye ve zamana göre değişmektedir. Sağlık ve beslenme ile ilgili gelişmelerin ortalama insan ömrünü uzattığı gelişmiş ülkelerde bile gelir yetersizliği nedeniyle emeklilerin ikinci bir iş talebi artmaktadır.
Türkiye'de Çalışan Emekliliği Sistemi [1];
Erkek için
| Sigorta Primi Ödeme Başlangıç Tarihi | Yıl Şartıyla Prim Gün Sayısı | Emeklilik Yaşı Şartı |
|---|---|---|
| 1/1/2009 ~ 2023 | 1/1/2009 tarihinden itibaren 7100 güne her yılı başında +100 gün şartı eklenecek | 60 yaş |
| 31/12/2008 ~ 2009 | 7100 gün | 60 yaş |
| 09.09.1999 ~ 31/12/2008 | 7000 gün | 60 yaş |
| 24.11.1998 ~ 08.09.1999 | 25 yıl ; 5975 gün | 58 yaş |
| 24.05.1997 ~ 23.11.1998 | 25 yıl ; 5900 gün | 57 yaş |
| 24.11.1995 ~ 23.05.1997 | 25 yıl ; 5825 gün | 56 yaş |
| 24.05.1994 ~ 23.11.1995 | 25 yıl ; 5750 gün | 55 yaş |
| 24.11.1992 ~ 23.05.1994 | 25 yıl ; 5675 gün | 54 yaş |
| 24.05.1991 ~ 23.11.1992 | 25 yıl ; 5600 gün | 53 yaş |
| 24.11.1989 ~ 23.05.1991 | 25 yıl ; 5525 gün | 52 yaş |
| 24.05.1988 ~ 23.11.1989 | 25 yıl ; 5450 gün | 51 yaş |
| 24.11.1986 ~ 23.05.1988 | 25 yıl ; 5375 gün | 50 yaş |
| 24.05.1985 ~ 23.11.1986 | 25 yıl ; 5300 gün | 49 yaş |
| 24.11.1983 ~ 23.05.1985 | 25 yıl ; 5225 gün | 48 yaş |
| 24.05.1982 ~ 23.11.1983 | 25 yıl ; 5150 gün | 47 yaş |
| 24.11.1980 ~ 23.05.1982 | 25 yıl ; 5075 gün | 46 yaş |
| 24.05.1979 ~ 23.11.1980 | 25 yıl ; 5000 gün | 45 yaş |
| 09.09.1976 ~ 23.05.1979 | 25 yıl ; 5000 gün | 44 yaş |
| 08.09.1976 ve öncesi | 25 yıl ; 5000 gün | yaş şartı yok |
Kadın için
| Sigorta Primi Ödeme Başlangıç Tarihi | Yıl Şartıyla Prim Gün Sayısı | Emeklilik Yaşı Şartı |
|---|---|---|
| 31/12/2008 ~ 2009 | 7100 gün | 58 yaş |
| 09.09.1999 ~ 2008 | 7000 gün | 58 yaş |
| 24.05.1999 ~ 08.09.1999 | 20 yıl ; 5975 gün | 56 yaş |
| 24.05.1998 ~ 23.05.1999 | 20 yıl ; 5975 gün | 55 yaş |
| 24.05.1997 ~ 23.05.1998 | 20 yıl ; 5975 gün | 54 yaş |
| 24.05.1996 ~ 23.05.1997 | 20 yıl ; 5900 gün | 53 yaş |
| 24.05.1995 ~ 23.05.1996 | 20 yıl ; 5825 gün | 52 yaş |
| 24.05.1994 ~ 23.05.1995 | 20 yıl ; 5750 gün | 51 yaş |
| 24.05.1993 ~ 23.05.1994 | 20 yıl ; 5675 gün | 50 yaş |
| 24.05.1992 ~ 23.05.1993 | 20 yıl ; 5600 gün | 49 yaş |
| 24.05.1991 ~ 23.05.1992 | 20 yıl ; 5525 gün | 48 yaş |
| 24.05.1990 ~ 23.05.1991 | 20 yıl ; 5450 gün | 47 yaş |
| 24.05.1989 ~ 23.05.1990 | 20 yıl ; 5375 gün | 46 yaş |
| 24.05.1988 ~ 23.05.1989 | 20 yıl ; 5300 gün | 45 yaş |
| 24.05.1987 ~ 23.05.1988 | 20 yıl ; 5225 gün | 44 yaş |
| 24.05.1986 ~ 23.05.1987 | 20 yıl ; 5150 gün | 43 yaş |
| 24.05.1985 ~ 23.05.1986 | 20 yıl ; 5075 gün | 42 yaş |
| 24.05.1984 ~ 23.05.1985 | 20 yıl ; 5000 gün | 41 yaş |
| 09.09.1981 ~ 23.05.1984 | 20 yıl ; 5000 gün | 40 yaş |
| 01.04.1981 ~ 08.09.1981 | 20 yıl ; 5000 gün | 38 yaş |
| 01.04.1981 ve öncesi | 20 yıl ; 5000 gün | yaş şartı yok |
Engelliler için Erken Emeklilik yıl gün şartları
| Sigorta Primi Ödeme Başlangıç Tarihi | 3. derece ; %40 ile 59 arası | 2. derece %60 ile 79 arası | 1. derece %80 ve üzeri |
|---|---|---|---|
| 05.08.1991 ve daha önce | 15 yıl ; 3600 gün | 15 yıl ; 3600 gün | 15 yıl ; 3600 gün |
| 06.08.1991 ~ 05.08.1994 | 16 yıl ; 3760 gün | 15 yıl 8 ay ; 3680 gün | 15 yıl ; 3600 gün |
| 06.08.1994 ~ 05.08.1997 | 17 yıl ; 3920 gün | 16 yıl 4 ay ; 3760 gün | 15 yıl ; 3600 gün |
| 06.08.1997 ~ 05.08.2000 | 18 yıl ; 4080 gün | 17 yıl ; 3840 gün | 15 yıl ; 3600 gün |
| 06.08.2000 ~ 05.08.2003 | 19 yıl ; 4240 gün | 17 yıl 8 ay ; 3920 | 15 yıl ; 3600 gün |
| 05.08.2003 ~ 30.09.2008 | 20 yıl ; 4400 gün | 18 yıl ; 4000 gün | 15 yıl ; 3600 gün |
| Sigorta Primi Ödeme Başlangıç Tarihi | 3. derece ; %40 ile 59 arası | 2. derece %60 ile 79 arası | 1. derece %80 ve üzeri |
| 01.10.2008 ~ 31.12.2008 | 18 yıl ; 4 bin 100 gün | 16 yıl ; 3 bin 700 gün | 15 yıl ; 3 bin 700 gün |
| 01.01.2009 ~ 31.12.2009 | 18 yıl ; 4 bin 200 gün | 16 yıl ; 3 bin 800 gün | 15 yıl ; 3 bin 800 gün |
| 01.01.2010 ~ 31.12.2010 | 18 yıl ; 4 bin 300 gün | 16 yıl ; 3 bin 900 gün | 15 yıl ; 3 bin 900 gün |
| 01.01.2011 ~ 31.12.2011 | 18 yıl ; 4 bin 400 gün | 16 yıl ; 4 bin gün | 15 yıl ; 3 bin 960 gün |
| 01.01.2012 ~ 31.12.2012 | 18 yıl ; 4 bin 500 gün | 16 yıl ; 4 bin 100 gün | 15 yıl ; 3 bin 960 gün |
| 01.01.2013 ~ 31.12.2013 | 18 yıl ; 4 bin 600 gün | 16 yıl ; 4 bin 200 gün | 15 yıl ; 3 bin 960 gün |
| 01.01.2014 ~ 31.12.2014 | 18 yıl ; 4 bin 680 gün | 16 yıl ; 4 bin 300 gün | 15 yıl ; 3 bin 960 gün |
| 01.01.2015'ten sonra | 18 yıl ; 4 bin 680 gün | 16 yıl ; 4 bin 320 gün | 15 yıl ; 3 bin 960 gün |
Yaşlılık sigortasından sağlanan haklar ve yararlanma şartları
MADDE 28- Yaşlılık sigortasından sigortalıya sağlanan haklar şunlardır:
a) Yaşlılık aylığı bağlanması.
b) Toptan ödeme yapılması.
(Değişik ikinci fıkra: 17/4/2008-5754/16 md.) İlk defa bu Kanuna göre sigortalı sayılanlara;
a) Kadın ise 58, erkek ise 60 yaşını doldurmuş olmaları ve en az 9000 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olması şartıyla yaşlılık aylığı bağlanır. Ancak, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için prim gün sayısı şartı 7200 gün olarak uygulanır.
b) (a) bendinde belirtilen yaş şartı;
1) 1/1/2036 ilâ 31/12/2037 tarihleri arasında kadın için 59, erkek için 61,
2) 1/1/2038 ilâ 31/12/2039 tarihleri arasında kadın için 60, erkek için 62,
3) 1/1/2040 ilâ 31/12/2041 tarihleri arasında kadın için 61, erkek için 63,
4) 1/1/2042 ilâ 31/12/2043 tarihleri arasında kadın için 62, erkek için 64,
5) 1/1/2044 ilâ 31/12/2045 tarihleri arasında kadın için 63, erkek için 65,
6) 1/1/2046 ilâ 31/12/2047 tarihleri arasında kadın için 64, erkek için 65,
7) 1/1/2048 tarihinden itibaren ise kadın ve erkek için 65,
olarak uygulanır. Ancak yaş hadlerinin uygulanmasında (a) bendinde belirtilen prim gün sayısı şartının doldurulduğu tarihte geçerli olan yaş hadleri esas alınır.
Sigortalılar, ikinci fıkranın (a) ve (b) bentlerinde yer alan yaş hadlerine 65 yaşını geçmemek üzere üç yıl eklenmek ve adlarına en az 5400 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak şartıyla da yaşlılık aylığından yararlanabilirler. (1)
Sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce 25 inci maddenin ikinci fıkrasına göre malûl sayılmayı gerektirecek derecede hastalık veya özürü bulunan ve bu nedenle malûllük aylığından yararlanamayan sigortalılara, en az on beş yıldan beri sigortalı bulunmak ve en az 3960 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak şartıyla yaşlılık aylığı bağlanır.
(1) 17/4/2008 tarihli ve 5754 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle; bu fıkrada yer alan "yaş hadlerine" ibaresinden sonra gelmek üzere "65 yaşını geçmemek üzere" ibaresi eklenmiş ve metne işlenmiştir.
Kurumca yetkilendirilen sağlık hizmet sunucularının sağlık kurullarınca usûlüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi sonucu, Kurum Sağlık Kurulunca çalışma gücündeki kayıp oranının;
a) % 50 ilâ % 59 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 16 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4320 gün,
b) % 40 ilâ % 49 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 18 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4680 gün,
malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olmak şartıyla ikinci fıkranın (a) bendindeki yaş şartları aranmaksızın yaşlılık aylığına hak kazanırlar. Bunlar 94 üncü madde hükümlerine göre kontrol muayenesine tâbi tutulabilirler.
Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işlerinde sürekli veya münavebeli olarak en az 20 yıldan beri çalışan sigortalılar için ikinci fıkrada belirtilen yaş şartı 55 olarak uygulanır.
55 yaşını dolduran ve erken yaşlanmış olduğu tespit edilen sigortalılar, yaş dışındaki diğer şartları taşımaları halinde yaşlılık aylığından yararlanırlar. (1)
(Ek fıkra: 17/4/2008-5754/16 md.) Emeklilik veya yaşlılık aylığı bağlanması talebinde bulunan kadın sigortalılardan başka birinin sürekli bakımına muhtaç derecede malûl çocuğu bulunanların, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra geçen prim ödeme gün sayılarının dörtte biri, prim ödeme gün sayıları toplamına eklenir ve eklenen bu süreler emeklilik yaş hadlerinden de indirilir.
(Değişik sekizinci fıkra: 17/4/2008-5754/16 md.) Yukarıdaki fıkralarda belirtilen yaşlılık aylıklarından yararlanabilmek için, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendinde belirtilen sigortalının çalıştığı işten ayrıldıktan, (b) bendinde belirtilen sigortalının sigortalılığa esas faaliyete son verip vermeyeceğini beyan ettikten sonra yazılı istekte bulunmaları, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (c) bendinde belirtilen sigortalıların ise istekleri üzerine yetkili makamdan emekliye sevk onayı alındıktan sonra ilişiklerinin kesilmesi şarttır.
4 üncü maddenin birinci fıkrasının (b) bendinde belirtilen sigortalılara yaşlılık aylığı bağlanabilmesi için ayrıca, yazılı talepte bulunduğu tarih itibarıyla genel sağlık sigortası primi dahil kendi sigortalılığı nedeniyle prim ve prime ilişkin her türlü borcunun olmaması zorunludur. (1)
Bu maddenin uygulamasına ilişkin usûl ve esaslar, Kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir.
Yaşlılık aylığının hesaplanması
MADDE 29- (Değişik: 17/4/2008-5754/17 md.)
4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) ve (b) bentleri kapsamındaki sigortalılar ile aynı fıkranın (c) bendine göre bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra ilk defa sigortalı olarak çalışmaya başlayanların yaşlılık aylığı, aşağıdaki hükümlere göre belirlenecek ortalama aylık kazancı ile aylık bağlama oranının çarpımı sonucunda bulunan tutardır.
Ortalama aylık kazanç, sigortalının her yıla ait prime esas kazancının, kazancın ait olduğu yıldan itibaren aylık talep tarihine kadar geçen yıllar için, her yıl gerçekleşen güncelleme katsayısı ile güncellenerek bulunan kazançlar toplamının, itibarî hizmet süresi ile fiilî hizmet süresi zammı hariç toplam prim ödeme gün sayısına bölünmesi suretiyle hesaplanan ortalama günlük kazancın otuz katıdır.
(1) 17/4/2008 tarihli ve 5754 sayılı Kanunun 16 ncı maddesiyle; yedinci fıkrada yer alan "50" ibaresi "55" şeklinde, dokuzuncu fıkrada yer alan "prim ve her türlü borcunun" ibaresi ise "prim ve prime ilişkin her türlü borcunun" değiştirilmiş ve metne işlenmiştir.
Aylık bağlama oranı, sigortalının malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortalarına tâbi geçen toplam prim ödeme gün sayısının her 360 günü için % 2 olarak uygulanır. Bu hesaplamada 360 günden eksik süreler orantılı olarak dikkate alınır. Ancak aylık bağlama oranı % 90'ı geçemez.
28 inci maddenin dördüncü ve beşinci fıkralarına göre aylığa hak kazanan sigortalılar için hesaplanacak aylık bağlama oranı, prim ödeme gün sayısı 9000 günden az olanlar için çalışma gücü kayıp oranının 9000 gün prim ödeme gün sayısı ile çarpımı sonucu bulunan rakamın % 60'a bölünmesi suretiyle hesaplanan gün sayısına göre, % 50'yi geçmemek üzere üçüncü fıkra uyarınca tespit edilen orandır. Prim ödeme gün sayısı 9000 günden fazla olanlar için ise toplam prim ödeme gün sayısına göre aylık bağlama oranı belirlenir. Ancak, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için bu fıkrada geçen 9000 prim gün sayısı 7200 gün, % 50 oranı da % 40 olarak uygulanır.
Yukarıdaki şekilde hesaplanan aylığın başlangıç tarihinin yılın ilk altı aylık dönemine rastlaması halinde 55 inci maddenin ikinci fıkrasına göre Ocak ödeme dönemi için gelir ve aylıklara uygulanan artış oranı kadar artırılarak, yılın ikinci altı aylık dönemine rastlaması halinde ise öncelikle Ocak ödeme dönemi, daha sonra Temmuz ödeme dönemi için gelir ve aylıklara uygulanan artış oranları kadar artırılarak, sigortalının aylık başlangıç tarihindeki aylığı hesaplanır.
Bireysel emeklilik / Özel emeklilik sistemleri
- Bireysel Emeklilik Sistemi