Tifinag

Tifinag ( Yeni Tifinag yazısı ile) başta Tuaregler olmak üzere bazı Berberiler tarafından dillerini yazmak için kullanılan yazıdır. Berberiler Kuzey Afrika'da Nil Vadisi'nin batısında yaşayan yerli halktır. Günlük iletişimde kullanılacak kadar yaygın değildir ancak genellikle politik ve sembolik olarak Berberi kimliğini vurgulamak için kullanılır. Tifinag Ircam adı verilen biraz değiştirilmiş şekli Fas ilkokullarında çocuklara Berberi dilini öğretmek için kullanılır.

Kidal'a giriş. Kasabanın adı geleneksel Tifinag ve Latin yazısı ile yazılmış.

Tifinag veya Neo-Tifinag?

Dilbilimciler ve tarihçiler bin yıllık Berberi ebcedi olan Tifinagi bu ebcedden türetilmiş, seslileri gösteren ve daha fazla sessiz içeren Neo-Tifinag'dan ayırmaya özen göstermektedirler. Eski Tifinag yazısı kuzey Cezayir, Tunus ve Afrika Sahrası'ndaki Tuareg bölgelerinde taşlara ve mezar taşlarına kazınmış olarak bulunmuştur.

Neo-Tifinag ise 20. yüzyılda bir kısmı Avrupa'da bulunan Fas ve Cezayirli araştırmacılar tarafından geliştirilip bilgisayarlaştırılmıştır.

Tarihçe

Eski bir Tifinag versiyonu Kuzey Afrika'da yaşayan Berberi toplulukları tarafından daha yaygın olarak kullanılmakta idi. MÖ 300 ile MS 300 arasından kalmıştır.

Geleneksel Tifinag

Geleneksel olarak bu yazı son nida hariç hiçbir sesli içermez. Ancak sessizleri göstermek için bazı öneriler sunulmuştur. Bazı bölgelerde seslileri göstermek için Arapça sesli değişim işaretleri Tifinag karakterleri ile birleştirilmektedir. Nadiren bu yazı Tagdal (Songay dilleri) gibi diğer komsu dilleri yazmak için de kullanılmıştır.

  • İki varyantı vardır: doğu ve batı
  • Doğu varyantı bugün Cezayir ve Tunus olan bölgede kullanılmıştır. Fenike dili ve Libyaca olarak iki dilli yazıların keşfedilmesi yüzünden bugün en iyi çözülmüş varyanttır.
  • 24 harfin 22'si çözülmüştür.
  • Batı varyantı daha ilkeldir (Février [1964–1965]). Akdeniz sahilleri boyunca Kabiliden Kanarya Adalarına kadar bir bölgede kullanılmıştır. 13 ek harf içermektedir.
  • Libya-Berberi yazısı saf bir ebceddir, hiç sesli harf yoktur.
  • Ünsüz İkizleşmesi (Geminasyon) göstermez.
  • Aşağıdan yukarı doğrudur, sağdan sola hatta diğer sıralarda yazıldığı bulunmuştur.

Neo-Tifinag yazısı

INALCO'de profesör olan Salim Çakır, Neo-Tifinag'da bir değişim önermiştir (Tafsut 1990 #14).

Son yıllara kadar Latin alfabesini veya Arap alfabesini tercih eden aktivistler yüzünden bu alfabeyi kullanan ne bir kitap ne de bir web sitesi yayınlanmıştır. Ancak web siteleri logoları ve kitap kapaklarında sembolik olarak Neo-Tifinag kullanımı oldukça popülerdir. Ancak Fas'ta Latin ve Arap yazısı arasında 'tarafsız' bir tutum alan kral 2003 yılında Tifinag yazısını kabul etmiştir. Bunun sonucu olarak okul kitapları bu yazı ile yazılmaya başlamış ve bazı okullarda eğitime başlanılmıştır. Fas dışında hiçbir remsi statüsü yoktur. İronik olarak Fas hükûmeti 1980'lerde ve 1990'larda bu yazıyı kullananları tutuklayıp hapse atmıştır.[1]

Libya'da yetkililer, kararlı olarak Neo-Tifinag yazısını dükkanlar, ilanlar gibi halka açık yerlerde kullanımını ve gösterimini yasaklamaktadır.[2]

Neo-Tifinag yazısı kod haritası

Neo-Tifinag, versiyon 4.1.0 dan itibaren Unicode U+2D30 ile U+2D7F arasında kodlanmıştır. 55 karakter tanımlanmıştır ancak tanımlanandan daha fazlası kullanılmaktadır. ISO 15924'te Tfng Neo-Tifinag'a atanmıştır.

Unicode karakterleri (soldan saga)
Code +0+1+2+3 +4+5+6+7 +8+9+A+B +C+D+E+F
U+2D30
U+2D40
U+2D50
U+2D60            
U+2D70                    

Çeşitli versiyonlar arası karakter karşılaştırma tablosu:

Renk anahtari
RenkAnlam
 Temel Tifinag (IRCAM)
 Geliştirilmiş Tifinag (IRCAM)
 Diğer Tifinag alfabeleri
 Modern Tuareg harfleri
 Kullanılmayacak
Basit harfler (ve değistirici harf)
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D30ⴰaاya
U+2D31ⴱbبyab
U+2D32ⴲbٻyab fricative
U+2D33ⴳgگyag
U+2D34ⴴgڲyag fricative
U+2D35ⴵdjجBerber Academy yadj
U+2D36ⴶdjجyadj
U+2D37ⴷdدyad
U+2D38ⴸdدyad fricative
U+2D39ⴹḍضyaḍ
U+2D3Aⴺḍضyaḍ fricative
U+2D3Bⴻeهyey
U+2D3Cⴼfفyaf
U+2D3Dⴽkکyak
U+2D3EⴾkکTuareg yak
U+2D3Fⴿkکyak fricative
U+2D40ⵀh
b		ھ
ب		yah
= Tuareg yab
U+2D41ⵁhھBerber Academy yah
U+2D42ⵂhھTuareg yah
U+2D43ⵃḥحyaḥ
U+2D44ⵄ[ˤ] (ε)عyaε
U+2D45ⵅkh (x)خyax
U+2D46ⵆkh (x)خTuareg yax
U+2D47ⵇqقyaq
U+2D48ⵈqقTuareg yaq
U+2D49ⵉiيyi
U+2D4Aⵊjجyaj
U+2D4BⵋjجAhaggar yaj
U+2D4CⵌjجTuareg yaj
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D4Dⵍlلyal
U+2D4Eⵎmمyam
U+2D4Fⵏnنyan
U+2D50ⵐnyنيTuareg yagn
U+2D51ⵑngڭTuareg yang
U+2D52ⵒpپyap
U+2D53ⵓu
w		و
ۉ		yu
= Tuareg yaw
U+2D54ⵔrرyar
U+2D55ⵕṛڕyaṛ
U+2D56ⵖgh (γ)غyaγ
U+2D57ⵗgh (γ)غTuareg yaγ
U+2D58ⵘgh (γ)
j		غ
ج		Aïr yaγ
= Adrar yaj
U+2D59ⵙsسyas
U+2D5Aⵚṣصyaṣ
U+2D5Bⵛsh (š)شyaš
U+2D5Cⵜtتyat
U+2D5Dⵝtتyat fricative
U+2D5Eⵞch (tš)تشyatš
U+2D5Fⵟṭطyaṭ
U+2D60ⵠvۋyav
U+2D61ⵡwۉyaw
U+2D62ⵢyيyay
U+2D63ⵣzزyaz
U+2D64ⵤzزTawellemet yaz
= Harpoon yaz
U+2D65ⵥẓﻈyaẓ
U+2D6Fⵯ+wۥ+Dudak işareti
= Tamatart
= <super> 2D61
Çift şekilli harfler
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D5C U+2D59ⵜⵙtsتسyats
U+2D37 U+2D63ⴷⵣdzدزyadz
KodKabartmaUnicodeTransliterasyonAd
LatinArap
U+2D5C U+2D5Bⵜⵛch (tš)تشyatš
U+2D37 U+2D4Aⴷⵊdjدجyadj

Kaynakça
  1. (Fransızca)Rapport sur le calvaire de l’écriture en Tifinagh au Maroc
  2. (Arapça) 15 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.