Trips
Trips, saçak kanatlılar (Thysanoptera) denen böcek takımından eklembacaklıların ortak adıdır.
| Tripsler | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
  | ||||||||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||
|
Terebrantia | ||||||||||||||||||||
Küçük ve ince yapılı olduklarından göze çarpmayan, tarıma zararlı ya da yararlı 5000 türden oluşan, kirpik ya da saçaklı kanatlarıyla tanınan böceklerdir. Sarımsı kahverengi, kırmızı ya da siyah renklidirler. Oldukça kuvvetli sklerotize olmalarına karşın, hareket yetenekleri yüksektir. Çoğu döllenmesiz çoğalır (partenogenez).
Morfoloji
Sarımsı-kahverenkli, siyah; ince-uzun; 0.5–10 mm boyunda; baş prognathous-hypognathous tipte ve kare şeklinde; bileşik gözler belirgin; 3 tane nokta göz (ocelli) kanatlı olanlarda bulunur; duyargalar tespih biçimli ve 4-9 segmentli; ağız yapısı emici tipte ve asimetriktir: Dudaklar (labrum ve labium) konik şekilli, kısa bir rostrum oluşturur; sol mandibula ve maxilla styletlerini içerir; sağ mandibula embriyo döneminde yok olmuştur.
Prothorax iri ve serbest; meso-metathorax kaynaşmış; bacaklar benzer yapılışta, koşucu-yürüyücü tipte; ayaklar (tarsus) 1-2 segmentli veya segmentsiz; 1-2 tırnaklı; ucunda hemolenf basıncıyla şişebilen bir yapışma baloncuğu bulunur. En düz yüzeylere dahi etkin bir şekilde tutundukları bu baloncuklardan dolayı "kabarcık ayaklılar" ya da "keseli böcekler" adını da alırlar. Baloncuklar, birçok böcekte de olan, tırnaklar arasından aerolium denen tek yapılı oluşumdan başka bir şey değildir.
Tubulifera alt takımında abdomen sonu dişilerde narin ve içeri çekilebilir durumdadır; ovipositor bulunmaz; Terebrentia alt takımında ise kuvvetli yapılışlı, testere benzeri bir ovipositor vardır. Erkeklerde dış eşey organları her iki alttakımda da iyi gelişmiştir.
Kanatlı ya da kanatsız olabilirler. Kanatlar, dar ve uzun olup saçak ya da kirpik şeklinde kıllarla çevrilmiştir. Takım adı da (< Yun. thysanos saçak + peteron kanat) buradan kaynaklanır. Kanat saçakları uçma etkinliğini büyük ölçüde artırır. Kanatlar dinlenme esnasında abdomen üzerine düz olarak yatırılır ancak katlanamaz. Kanatlar, damarsız veya 1-2 damarlıdır.
Başkalaşım
Başkalaşımları, yarı (hemimetabol) başkalaşımın neometabol denen biçimine giren ve tripslere özgü olan remetabol başkalaşımdır. Kanatsız iki larva evresi (pronimf) ve bunu izleyen, sakin, kanat taslaklı iki-üç (Terebrentia’ da 2; Tubulifera’ da 3) nimf evresi vardır. Endopterygota'nın gelişimini andıran bu başkalaşım tipi, yarı başkalaşımdan tam başkalaşıma (holometabol) geçiş olarak sayılabilir.
Yaşam biçimi ve beslenme
Genelde bitki özsuyu ile beslenirler; az sayıda tür mantarlarla ya da ufak eklem bacaklılarla beslenir. Bitkilerde beslenmeleri dışında bitki önemli virüs hastalıklarının taşıyıcısıdırlar. Yararlı yönleri ise tozlanmaya katkıları ve predatör türlerin bulunuşudur.
Fazla hareket etmezler; hızlı koşar; nadiren uçarlar. Çoğu biseksüel ve ovipardır; az sayıda türde fakültatif-obligat partenogenez görülür; bazıları vivipardır. Terebrentia’da yumurtalar böbrek şeklindedir ve bitki dokusu içine; Tubulifera’da ise oval şekillidir ve bitki yüzeyine bırakılır.
Sınıflandırma
- Alt takım : Terebrantia : Ön bacakların tarsusu 2 segmentlidir. 10. abdomen segmenti konik ve çok defa uçta boyuna yarıktır. Ovopositor vardır. Erkeklerin abdomen ucu geniş olarak yuvarlaktır. Erkek eşey organlaı karmaşık yapılıdır. Karın plakasında bezli alan vardır. Kanatlar genelde mevcut, ön kanatlar daha geniş; normal olarak iyi gelişmiş en az bir tane uzunluğuna damar kanat ucuna kadar uzanır.
- Adiheterothripidae
- Aeolothripidae : Çoğu predatör; birkaçı fitofagdır. Kanatlar geniş; kaideden uca uzanan 2 damar ile çok sayıda enine damarlı. Koyu renkli; kanatları bantlı-beneklidir.
- Aelothrips cersicolar Türkiye
- Aelothrips collaris Türkiye
- Aelothrips fasciatus Türkiye
- Aelothrips gloriosus Türkiye
- Aelothrips intermedius Türkiye
- Aelothrips melaleucus Türkiye
- Aelothrips meridionalis Türkiye
- Aelothrips tenuicornis Türkiye
- Eclectothrips Türkiye
- Melanthrips Türkiye
- Rhipidothrips Türkiye
- Fauriellidae
- Heterothripidae
- Osmanothrips ressli Türkiye
- Melanthripidae
- Merothripidae : Ön ve arka femur iri; pronotumda 2 adet boyuna dikiş bulunur.
- Thripidae : Bitki zararlısı türlerin çoğu bu familyadadır. Kanatlar Aeolothripidae’ den daha dar ve uçları daha sivri; duyargalar 6-9 segmentlidir.
- Anaphothrips vitis (Bağ tripsi) Türkiye
- Aptinothrips rufus (Çayır tripsi) Türkiye
- Drepanothrips reuteri (Asma tripsi) Türkiye
- Frankliniella bispinosa (Florida çiçek tripsi)
- Frankliniella intonsa (Çiçek tripsi, buğday başak tripsi) Türkiye
- Frankliniella occidentalis (Batı çiçek tripsi, Kaliforniya tripsi) Türkiye
- Frankliniella tenuicornis (Tahıl tripsi) Türkiye
- Heliothrips cestri (Şeker pancarı tripsi) Türkiye
- Heliothrips haemorrhoidalis (Sera tripsi) Türkiye
- Kakothrips pisivorus (Bezelye tripsi) Türkiye
- Kakothrips robustus (Fasulye tripsi) Türkiye
- Limothrips cerealium (Ekin tripsi) Türkiye
- Limothrips consimilis Türkiye
- Limothrips denticornis (Mısır tripsi) Türkiye
- Scirtothrips dorsalis (Biber tripsi)
- Scirtothrips perseae (Avokado tripsi)
- Scolothrips longicornis predatördür Türkiye
- Taeniopthrips inconsequens (Armut tripsi) Türkiye
- Thrips angusticeps (Kenevir tripsi) Türkiye
- Thrips atratus (Karanfil tripsi) Türkiye
- Thrips discolar Türkiye
- Thrips flavus (Sarı trips) Türkiye
- Thrips fuscipennis (Gül tripsi) Türkiye
- Thrips major (Böğürtlen tripsi) Türkiye
- Thrips meridionalis Türkiye
- Thrips nigropilosus (Krizantem tripsi) Türkiye
- Thrips palmi (Kavun tripsi)
- Thrips simplex (Glayöltripsi) Türkiye
- Thrips tabaci (Tütün tripsi, tütün-soğan tripsi, soğan tripsi) Türkiye
- Uzelothripidae
- Alt takım : Tubulifera : Ön bacakların tarsusu 1 segmentlidir. 10. abdomen segmenti her iki eşeyde de tüp şeklinde uzamıştır ve Tubulifera ("tüpçük taşıyanlar") adı buradan gelir. Ovopoistor yoktur. Erkek eşey organları basit yapılıdır. Kanatlar bazen kısalmış ya da hiç yoktur. Ön kanatlarda belirgin bir boyuna damar yoktur.
- Phlaeothripidae : Çoğu iri tripslerdir. Koyu renkli; kanatlar açık renkli veya beneklidir. Yaprak döküntüleri altında göçmen olarak yaşar ve mantar ya da ufak eklem bacaklılarla beslenirler.
- Idolothripinae
- Phlaeothripinae
- Haplothrips aculeatus (Dikenli buğday tripsi) Türkiye
- Haplothrips globiceps (Bağ kahverengi tripsi) Türkiye
- Haplothrips tritici (Buğday tripsi) Türkiye
- Liothrips oleae (Zeytin tripsi) Türkiye
- Phlaeothripidae : Çoğu iri tripslerdir. Koyu renkli; kanatlar açık renkli veya beneklidir. Yaprak döküntüleri altında göçmen olarak yaşar ve mantar ya da ufak eklem bacaklılarla beslenirler.
Kaynakça
- Prof. Dr. Ali Demirsoy (1992), Yaşamın Temel Kuralları (Entomoloji)