Franz Boas

Franz Uri Boas (d. 9 Temmuz 1858 Minden – ö. 21 Kasım 1942) modern antropolojinin kurucusu ve antropolojideki bütüncü yaklaşımı kişiliğinde de bulunduran Alman kökenli Amerikan vatandaşı dilbilimci ve etnolog. Antropoloji'nin ABD'de yerleşmesinde öncü olmuştur

Franz Boas
Doğum	9 Temmuz 1858 Minden
Ölüm	21 Kasım 1942 New York
Meslek	etnolog, antropolog
İmza

Hayatı

Varlıklı bir Yahudi ailesinin çocuğu olarak doğan Boas, Heidelberg, Bonn ve Kiel Üniversitelerinde fizik, matematik ve coğrafya eğitimi gördü. 1881 yılında Kiel Üniversitesi'nde deniz suyunun rengi üzerinde doktorasını sundu. Daha sonraları etnolojiye merak salan Boas 1882'de Berlin Antropoloji Derneği'nde Adolf Bastian ve Rudolf Virchow gibi isimlerle ilişki kurdu ve Virchow ile birlikte antropometri üzerine çalışmaya başladı. 1883'te Eskimoları incelemek üzere Baffin Adası'na bir yıl sürecek bir gezintiye çıktı. Geri döndüğünde ilk olarak Berlin Kraliyet Etnografya Müzesinde, daha sonra doçent olarak Berlin Üniversitesi'nde görev yaptı. Bu görevi sırasında Kuzey Amerika'nın kuzeybatı kıyılarında yaşayan Kızılderililer arasında yeni bir araştırmaya başladı.Dünyanın bu bölgesi yaşamının sonuna kadar Boas'ın başlıca araştırma odağı olmuş, bu yöre ve insanları hakkında çeşitli yapıtlar vermiştir.[1]

19. yüzyılda Almanya'nın siyasal koşulları ve özellikle de Yahudilere yöneltilen kısıtlamalar, Boas'ın 1887'de ABD'ye yerleşmesine yol açtı. Amerikada bulunduğu süre içerisinde New York'ta Bilim dergisinde, Clark Üniversitesi'nde antropoloji profesörü ve Chicago Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak çalıştı. 1896'da Columbia Üniversitesi'ne geçen Boas 1937'deki emekliliğine kadar burada çalıştı. Boas'ın önderliğinde Columbia Üniversitesi Antropoloji bölümü, Antropolojinin dünya çapında bir merkezi konumuna geldi. Boas'ın öğrencileri arasında Alfred Kroeber, Robert Lowie, Edward Sapir, Ruth Benedict ve Margaret Mead gibi önemli antropologlar sayılabilir. Liberal ve ilerici olarak bilinen Boas, ırkçılık aleyhinde bir konferans verirken geçirdiği kalp krizi sonucunda yaşamını yitirdi.[1]

Çalışma yöntemi

İnsan toplumlarını incelerken değişik yaklaşımlar arasında bocalamış, tarihsel yaklaşım ile bilimsel yaklaşım, tanımsal ya da kuramsal yaklaşım, öznelci ya da nesnelci yaklaşımlar arasındaki çelişkilerden etkilenmiştir. Meslek hayatına doğa bilimlerinin felsefi ilkelerini benimsemiş bir fizikçi olarak başlayan Boas, daha sonraları yaygınlaşan yeni-Kantçı idealist akımın, özellikle filozof Wilhelm Dilthey'in öğretisinin etkisinde kalmıştır. Bunun sonucunda ilgisi fizikten coğrafya ve antropolojiye doğru kaymaya başlamıştır. Boas'a kadar rastgele toplanmış olgulara dayanarak, toplumsal kurumları açıklamaya çalışan genel evrimci kurallara karşı, Boas'ın alan araştırmasına ve sistematik veri toplanmasına verdiği bilimsel önem, kalıcı izler bıraktı. Boas'ın katı tümevarımcı, gözleme dayanan yaklaşımı, dönemin evrimci ve yayılımcı yaklaşımlarına karşı bir tepkiydi.

Boas'ın 1878-1888 yılları arasında geçirdiği bu dönüşümde Baffin Adası'na yaptığı gezinin payı büyüktür. Bu geziye Theobald Fischer ve Karl Ritter gibi belirlenimci coğrafya bilimcilerinin etkisinde çıktığı halde, dönüşünde Eskimo toplumunun çeşitli yönlerinin açıklanmasında kültürel etkenlerin çevresel etkenlerden daha önemli olduğu kanısını taşıyordu. Bunda Yeni-Kantçı idealizmin payı da vardı. Bu geziye çıkarken yanında Kant'ın eserlerini aldığı ve sürekli okuduğu bilinmektedir.

Boas'ın çalışmaları, döneme egemen olan olgucu akılcılığa (pozitivist rasyonalizm) karşı oluşmaya başlayan tepki dalgasının bir parçası olarak görülmektedir. Bu tepkinin temel dayanak noktası, insan ve toplum hayatının biçimlenmesinde, zihnin etkisine, öznel ve duygusal öğelere daha büyük belirleyicilik payı tanınmasıydı. Boas ve öğrencilerinin kültürleri “içinden anlama“ya verdikleri bu önem, Dilthey'in, fiziksel olaylardan farklı olarak beşeri olayları anlamak için gerekli gördüğü yöntemden esinleniyordu. Değişik sosyal kurumların oluşumunda tekdüze gelişme aşamaları olduğu kanısını Boas 1910'lara doğru terketmişti. Aynı zamanda Boas, bir toplumun değişik parçaları arasında ve bir toplumla onun doğal çevresi arasında belirlenmiş bir yapının var olabileceği konusunda kuşku duymaya başladı. Kültürün, sosyal yapının, ekonominin ve çevrenin birbirleri üzerinde, değişik zaman ve değişik yerlerde çok çeşitli ve değişken etkilerde bulunabileceğini düşünüyordu. Bu düşüncesine ilk kez 1911'de yayımlanan "Mind of Primitive Man" (İlkel İnsanın Zihni) adlı eserinde yer verdi. Dünyanın değişik yerlerindeki toplumsal kurumlar arasındaki benzerliklerin insan zihninin yapısındaki benzerliklerin ürünü olduğunu ileri sürdü. Boas'ın tümevarımcılığı, belirlenimciliğin her türünün reddi ile birlikte gidiyordu. Giderek kültürel olayları açıklamakta seçmeci (eklektik) bir yaklaşımı yeğlemeye ve çeşitli varsayımları ve kuramları yan yana kullanmaya başladı. Bu yaklaşım günümüzde de birçok antropologda görülmektedir.

İlk olarak 1896'da yayımlanan “The Limitations of the Comparative Method“ (Karşılaştırmalı Yöntemin Sınırları) adlı yazısında Boas, toplumsal kuramların birbiriyle kesişen ve birbiriyle koşutluk gösteren evriminde tarihsel bir çeşitlilik bulunduğunu savundu. Boas'a göre, olayların ortak kökeni olduğu kanıtlanmadıkça, tarihsel gelişimin belirli yönler izleyeceği varsayımı yapılmalıydı.Genellikle “tarihi özgüllük“ (particularism) olarak adlandırılan bu yaklaşım, etnografik verilerin karmaşıklığı nedeniyle, bunlar hakkında genel yasalar çıkarmanın güçlüğünü vurgular. Sosyal olayları karşılaştırmalı bir bakış açısıyla ele alan bu yaklaşımı bugün de birçok antropolog benimsemektedir. Boas'ın Amerika'nın Kuzeybatı kıyısında yaşayan Kwakiutl yerlileriyle ilgili araştırmasında kullandığı anket tekniği, yerli metinlerin kayda geçirilmesi ve yerel kültürlere yaklaşım biçimi onun antropoloji bilimine yaptığı önemli katkılar arasındadır.

Boas, 1930'larda, kültürlerin karmaşıklığı ve farklılığı yüzünden kültürler ve bunların gelişimlerinin tarihsel aşamalarını genel kuramların açıklayamayacağını düşünmeye başladı. Aynı zamanda, birey-kültür ilişkisine olan ilgisi giderek arttı, öğrencilerini antropoloji içinde kişilik ve kültür sorunlarına yöneltmeye başladı. Benimsediği öznelci yaklaşımın etkisiyle, Boas, meslek hayatının son yıllarında, bireyin incelenmesini antropolojinin en temel sorunu olarak görmüştür.

Belirlenimcilik ve evrimcilik

Boas öğrencilik yıllarında antropolojiye egemen olan coğrafi belirlenimciliğe karşı tepkisini The Mind of Primitive Man ve Anthropology and Modern Life (Antropoloji ve Çağdaş Yaşam) kitaplarında açıklamıştır. Kültürü, coğrafi etmenlerle açıklamaya çalışmanın boşuna olduğunu; çünkü “çevre“nin belirleyici değil, yalnızca sınırlı bir etkisi olabileceğini savundu. Coğrafi belirlenimciliğin, çevresel etmenlerin aslında kültürel olan zihinsel özelliklerin süzgecinden geçtiğini gözardı ettiğini ileri sürdü. 19. yüzyılın Tylor, Morgan ve Spencer gibi belli başlı kültürel evrimcilerine göre, tarih ilerleyen gelişme aşamalarının zorunlu bir açılımıydı. Boas, evrimciliğin kendisine değil, daha çok dönemin, önceden biyolojik olarak belirlenmiş bir gelişme çizgisi göstereceği varsayımına dayanan evrim kuramlarına karşıydı. Boas'a göre, tarihsel gelişme, basitten karmaşığa doğru zorunlu bir gidişi gerektirmiyordu. Ayrıca, doğal, evrensel, tarihsel ilerleme ölçütleri de yoktu. Kültürler arasındaki koşut gelişmeler, aslında koşut aşamalar olmayıp, araştırılması gereken farklı tarihsel gelişmelerin sonucuydu.

Boas'ın kültür ve dil kavramı

Boas'a göre, kültür, coğrafyanın ya da biyolojinin bir yan ürünü değil, insan davranışının temel belirleyicisi rolünü üstlenmekteydi. Kültürel biçimler, birçok öğenin etkilediği bir tarihsel gelişmenin sonucunda oluşmuştu. Kültür evrensel bir kurumdu, ancak aldığı biçim, toplumdan topluma değişiyordu. Tylorcu görüşe karşıt olarak, Boas, kültürün ardındaki temelin mantık olmadığını, kültürel özellik ve alışkanlıkların, çevreye karşı akılcı tepkiler olarak anlaşılamayacağını savundu. 20. yüzyılın başlarına doğru toplumsal kuramların mantıksızlığını vurgulayan birçok düşünür gibi, Boas da kültürün mantıksızlığını ileri sürdü. Üstelik kültür, insanın kendi içinden doğmuyor, öğreniliyor ve kendi işleyiş kuralları vardı. Belirli bir kültürel öğe ya da özellik, bir bölgeye yayılmış ve etkili olmuşsa, daha genel bir kültürel öğenin yerel bir biçimi olarak kabul ediliyordu. Daha sonra bu kültürel öğe, kültürel bütün ile karşılıklı ilişki içinde değişmeye uğruyor ya da genel kültürel öğeyle bütünleşiyordu.

Boas'ın antropoloji bilimine başlıca katkısı, kültür kavramını belli bir biçimde geliştirmesi olmuştur. Boas'ın “kültür“ü ırk ve dil gibi etkenlerde bağımsız bir öğe olarak görmesi, antropolojinin başlıca alt dalları arasındaki sınırlann çizilmesine yardım etmiştir Kültürel-sosyal antropoloji; fiziksel-biyolojik antropoloji; tarih-öncesi ve dilbilim gibi. Boas'ın Amerikan yerlilerinin dilleri üzerinde yaptığı çalışmalar, çağdaş dilbilim antropolojisinin temellerini oluşturmuş, katı tümevarımcı yaklaşımı da, geleneksel filolojinin ilgi alanının ötesine geçmesini sağlamıştır. Onun çeşitli dillerin “iç yapısını“ çözümleme ve karşılaştırma yolunda gösterdiği çaba, birçok antropolojik çözümlemenin merkezini oluşturan, daha sonra da Sapir-Whorf hipotezi olarak bilinen dil ve kültür alanının kapısını açmıştır.

Fiziksel antropoloji

Boas, fiziksel antropoloji alanında da büyük bir yenilikçi sayılmaktadır. İnsanların özelliklerinin zamanla değiştiğini ortaya koyarak, o sıralarda yaygın biçimde benimsenen ırkçı kuramlara karşı çıkmıştır. Antropolojiyi doğa biliminden çok tarih bilimi olarak görmesi, gerek kendi gerek öğrencileri tarafından yapılan bir dizi deneysel araştırmanın dürtüsünü oluşturmuştur. Bu araştırmalar, antropolojiyi, o dönemin yetersiz deneyciliğinden ve spekülasyona dayanan kuramlarından uzaklaştırıp bilimsel içerik kazandırmıştır. Yabancı kültürler ve ülkeler üzerindeki ayrıntılı gözlem ve kayıtlan antropolojinin gelişmesine katkıda bulunmuştur.

Boas'ın tümevarımcı yaklaşımı, Yeni-Kantçı etki ile birleşince, ilkel kültürleri kendi terimleri ile anlama yolundaki ilk sistemli çabalar ortaya çıkmıştır. Öte yandan, Boas'ın deneyciliği, kuramsal gelişme için bir engel oluşturmuş ve etnografik betimlemelerinin çoğu, Lowie'nin dediği gibi, ustanın “sistemleştirmeden bilinçli kaçınmasının" bir sonucu olarak, daha yüksek bir genelleme düzeyine çıkarılmadan kalmıştır. Bunun da ötesinde, Boas'ın belirlenimciliğe karşı oluşu, onun, toplumun olgusal yönlerinden daha çok düşünsel yönleri üzerinde durmasına yol açmıştır. Boas, nedensellik anlayışını,yeterince geliştirememiş, sosyal ve ekonomik yapılar ile bunların kültürel-düşünsel öğeleri arasındaki ilişkilerini açıklayan net kavramlar ortaya koyamamıştır.

Kaynakça

• Melville Herskovits, Franz Boas: The Science of Man in the Making (1953)
• Walter Goldschmidt, The Anthropology of Franz Boas. The American Anthropological Association (Washington 1959).

1. Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Cilt 18, Anadolu Yayıncılık.