Hapşırmak

Hapşırmak veya Türk Dil Kurumu'nun önerdiği şekli ile aksırmak, (Hapşırık, aksırık) genellikle burun mukozasını atmosferde bulunan yabancı parçacıkların tahriş etmesi neticesinde, burun ve ağız yoluyla akciğerlere doldurulan havanın yarı bağımsız olarak sarsıcı şekilde dışarıya hızla atılmasıdır.[1] Hapşırma büyük olasılıklarla parlak ışığa maruz kalındığında, mevsimsel veya bulunulan ortamdaki ani sıcaklık değişimlerinde, soğuk rüzgâr esintisine maruz kalındığında veya snatiation adı verilen yemeğin ardından görülen doygunluk hissine müteakip oluşabilir. Hapşırma aynı zamanda, hastalık taşıyan vektörleri de (taşıyıcı) havaya taşıyarak, hastalığın diğer insanlara yayılmasına neden olabilir. Hapşırma eylemi sonucunda, burun boşluğunu tahriş eden vücuttaki yabancı partikülleri içeren balgam çıkartılmış olur. Hapşırma esnasında ağız tavanının arkasını oluşturan yumuşak damak ve küçük dil üzerindeki baskı artar. Akciğerlere alınan havanın önemli bir miktarı ağızdan, diğer geriye kalan kısmı ise burundan dışarıya atılır. Havanın burundan dışarıya atılma kuvvet ve ölçüsü değişiklik gösterir.

Hapşırmak
Hapşırmanın işlevi, burun boşluğundan mukus içeren tahriş edici maddeleri dışarıya atmaktır.
Biyolojik sistem	Solunum sistemi
Sağlığa	Faydalı
Eylem	İstemsiz
Uyaranlar	Genizden gelen tahriş edici maddeler Işık Soğuk hava Sanitasyon Enfeksiyon
Yöntem	Burun/ağız yoluyla hava atımı
Salgı	Tahriş eden maddenin çıkarılması

REM (Rapid eye movement - Hızlı göz hareketi) uykusu adı verilen uykudaki rüya görme esnasında; motor nöronları uyarılamadığı ve refleks işaretleri beyine iletilemediği için hapşırma eylemi gerçekleşmez. Yeterli miktarda dış uyarıcı kişinin hapşırmak amacıyla uyanmasına neden olur ve bunun ardından gelecek olan herhangi bir hapşırma esnasında da kişi uyanık kalır.[2]

Hapşırığın oluşabilmesi için yeterli oranda dış uyarıcılar veya yabancı parçacıklar burun mukozasına ulaşabilmek amacıyla burun kıllarının üzerinden geçer. Böylece burundaki sinir hücreleri tahriş olarak histamin salınımını tetiklemiş olur. Daha sonra ise hapşırmanın başlaması amacıyla trigeminal sinir ağı yoluyla beyine gerekli sinyaller gönderilir. Beyin aldığı sinyal ile ilişkili olarak, yutak (farinks) ve nefes borusu (trakea) kaslarını harekete geçirerek burun ve ağız boşluklarının geniş bir şekilde açılmasını sağlar. Akciğerlere ani alınan hava ve biyoparçacıkların güçlü bir şekilde serbest bırakılması ile olay son bulur. Hapşırma refleksif bir tepki olup, kuvvetli yapısı nedeniyle vücudun üst gövde bölümünde yüz, boğaz ve göğüs kafesi kaslarını da içeren sayısız organların ilişkisini doğurur. Hapşırmaya yukarıda belirtilen nedenler dışında sinüs sinir sisteminin uyarılmasını ve tetiklenmesini sağlayan burun tıkanıklığı veya alerji de neden olabilir.

Hapşırık refleksinde genellikle göz kapakları da dahil olmak üzere vücuttaki farklı kaslarda ve kas gruplarında bir dizi kasılma meydana gelir. Kişinin gözleri açık olarak hapşırmasının imkânsız olduğuna dair sık bir önerim bulunsa da; bu yanlış bir bilgidir. Halk arasında güneş hapşırması olarak da bilinen fotik hapşırık refleksi, parlak ışığa maruz kalındığında oluşur. Dünya nüfusunun %18 ila %35'ini kapsayan bu hapşırmaya neyin neden olduğu bu güne kadar tam olarak anlaşılmış değildir.

Ancak bunun genetik bir baskınlık (dominantlık) olduğu değerlendirilmektedir. Nadir olarak görülen bir başka neden ise, yemeğin ardından midede oluşan doygunluğun ardından hapşırmadır. Bu snatiation olarak bilinir ve yine dominantlıktan kalan genetik tıbbî bir bozukluk olarak kabul edilir. Ayrıca bazı insanlarda cinsel uyarılmanın da hapşırmaya neden olduğuna dair araştırma sonuçları yayınlanmıştır.[3]

Epidemiyoloji

Sağlıklı kişilere genellikle zararsız olsa da; bulaşıcı hastalıkların sprey damlacıklar yolu ile yayılma oranı 0.5 ila 5 mikron arasında değişmektedir. Bir hapşırma esnasında 40.000 adet sprey damlacık üretilebilir.[4] Bu nedenle hapşırma esnasında kişinin ağız ve burnun önünü dirseğinin iç kısmı veya kolu ile kapatması hastalıkların yayılma olasılığını azaltır. Sık dokunulan nesneler aracılığı ile hastalığın yayılmasını önlemek için kişinin hapşırdığı esnada ağzı ve burnunu eli ile kapatması önerilmez.[5]

Hapşırmayı önleyici tedbirler

Hapşırmanın gerçekleşeceği esnada derin nefes alarak ona kadar saymak ve burun köprüsü sıkılarak alınan nefesin parça parça yavaş bir halde verilmesi bir çözüm olabilir. Ayrıca hayvan tüylerinin bulunulan ortamın dışında tutulması ve hayvanların tüy dökmesi esnasında bunlar ile olan ilişkilerin azaltılması, uygun şekilde temizlik yapılarak ortamdaki kir ve toz parçacıklarının bulunulan ortamdan uzaklaştırılması, hava filtrasyon cihazları ile nemlendirici cihazların kullanılması ile sanayi ve tarım bölgelerden uzakta kalınması da hapşırmaya neden olan etkenlerin azaltılmasına yardımcı olduğu için, hapşırmanın da önlenmesine yardımcı olacaktır. Ancak bazı insanlar hapşırmayı zevkli bulmaktadırlar ve bu tedbirleri uygulamak istemeyebilirler.

Kaynakça

1. "Sneeze". 4 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2012.
2. "A Moment of Science: Sleep On, Sneeze Not". 20 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2008.
3. "Hapşırık cinsel uyarı belirtisi". Hürriyet. 22 Aralık 2008. 1 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2016.
4. Cole EC, Cook CE (Ağustos 1998). "Characterization of infectious aersols in health care facilities: an aid to effective engineering controls and preventive strategies". Am J Infect Control. 26 (4). ss. 453-64. doi:10.1016/S0196-6553(98)70046-X. PMID 9721404.
5. Central Maine Medical Center. "Why Don't We Do It In Our Sleeves". CoughSafe. CMMC, St. Mary's Hospital, Maine Medical Association. 20 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016.