Menteşe Sancağı

Menteşe Sancağı (Osmanlıca: منتشا سنجاغى), Osmanlı Devleti zamanında günümüzdeki Muğla iline denk gelen sancak.

Menteşe Sancağı Osmanlı İmparatorluğu sancağı ← 1425–1923 Menteşe Sancağı منتشا سنجاغى harita üzerinde Sancağın 1907 yılına ait idari haritası Merkez Muğla Tarih  - Kuruluş 1425  - Kaldırılış 1923 Nüfus  - 1831 52,460   - 1860 58,579   - 1893 146,022   - 1914 188,916  Bugün parçası -Muğla ili -Aydın ve Denizli illeri güneyi

Muğla civarının 1425 yılında Osmanlı topraklarına katılmasıyla kurulan Menteşe Sancağı, ilk olarak Anadolu Eyaleti’ne bağlanmıştır. 1827 yılına kadar bu eyalete bağlı kalan sancak bu tarihte yeni kurulan Aydın Eyaleti’ne bağlanmış, 1864’te bu eyaletin yerine kurulan Aydın Vilayeti’nin bir sancağı olmuştur. 1908'de İkinci Meşrutiyet'in ilanından sonra Aydın Vilayetin'den ayrılarak müstakil sancak olmuştur. 1922 yılında Osmanlı Devleti’nin yıkılmasıyla Muğla Sancağı lağvedilmiş yerine Muğla ili teşekkül edilmiştir.

Tarihi

Tavas’ın nahiye oluşuna dair 22 Ocak 1895 tarihli mazbata

Menteşe bölgesine Türklerin yerleşmesi 1071 yılındaki Malazgirt Muharebesinden sonra olmuştur. Selçuklu Devleti zamanında Anadolu’nun bu uç bölgelerine bazı Türk boyları yerleşmeye başlamıştı. 1261 yılından itibaren de Türk boyları Muğla bölgesini ele geçirerek burada merkezi Milas olan Menteşe Beyliğini kurmuşlardır.

1391 yılına kadar yaklaşık yüz yıl Menteşe Beyliğinin elinde kalan bölge 1391 yılında Yıldırım Beyazıt döneminde Osmanlı Devleti topraklarına katıldı. 1402 - 1425 yılları arasında Timur bu bölgeyi tekrar Menteşe hanedanına verdiyse de 1425 yılında II. Murad kesin olarak Muğla’yı Osmanlı topraklarına kattı. Bu yeni sancak, beylik dönemindeki aynı ismiyle Menteşe Sancağı olarak Anadolu Eyaleti’ne bağlandı. Merkezi ise Milas’tan Muğla’ya taşındı. 1827’deki yeni idari yapılanmada Anadolu Eyaleti dört ayrı eyalete bölünmüş, Menteşe Sancağı yeni kurulan Aydın Eyaleti’ne bağlanmıştır. Aydın Eyeleti, 1864 yılında kabul edilen Teşkil-i Vilâyet Nizamnâmesi ile kaldırılmış yerine Aydın Vilayeti kurulmuştur. Menteşe Sancağı, bu yeni kurulan vilayetin İzmir ve Aydın sancaklarıyla beraber üç sancaktan birisiydi. 1922 yılında Osmanlı İmparatorluğu yıkılana değin de Aydın Vilayetinin bir sancağı olarak kaldı. Yeni kurulan Cumhuriyet yönetiminde sancaklar lağvedilerek yerlerine müstakil iller kurulmuştur. 1284’ten beri Menteşe adını taşıyan sancak da lağvedilerek yerine adını Muğla şehrinden alan Muğla ili kurulmuştur.

Muğla Sancağı işlek yollar üzerinde bulunmadığından ve önemli bir konuma sahip olmadığından Osmanlı tarihinde önemli yere sahip değildir. Nispeten sakin bir sancak olan Menteşe tarihindeki tek kayda değer olay 1522 yılında Kanuni Sultan Süleyman‘ın Rodos Seferi‘ne giderken sancak topraklarını kullanması ve Osmanlı ordusunun Bodrum ve Rodos fetihleridir.

Menteşenin dağlık bir yapıya sahip olması yerleşimi de etkilemiş sancağın tarihi boyunca dikkat çekecek bir nüfus hareketi olmamıştır. Halkı çoğunlukla dağlar arasında kalan tarım alanı ovalarda yerleşmiş, yerel ölçekli tarım ve hayvancılıkla uğraşmıştır. Sancağın o dönemlerde Osmanlı ekonomisine katkısı sadece dağlarındaki geniş çam ormanlarından elde edilen kereste ile sınırlıydı. Etrafına açılan işlek yollara sahip olmadığından çevre sancaklarla ilişkisi de sınırlı olmuş, sadece deniz yolu müsait olduğundan Rodos Sancağıyla ticari ilişkileri düzenli ilerleyebilmişler.

İdari yapı ve nüfus

Osmanlı idari yapılanmasında eyaletler sancaklardan, sancaklar kazalardan, kazalar nahiyelerden, nahiyeler de köylerden (karye) oluşurdu.

Dışarıya kapalı bir sancak olan Menteşe’de önemli nüfus hareketleri yaşanmamıştır. Sancağın erken dönemdeki nüfus bilgilerine dair sağlıklı bilgi bulunmaz. Halkın ekserisini konar-göçer de denilen yörükler oluşturmuştur. Yerleşik halk da genellikle ziraatle uğraştığı için yerleşim yerleri genelde dağlar arasındaki verimli ovalarda kurulmuştur. Milas, Muğla, Çine ve Dalaman bu yerleşimlerdendir. Fethiye, Marmaris, Bodrum gibi kıyı yerleşimleri ise denizcilik, balıkçılık, gemi yapımı gibi iş kollarıyla gelişmiştir. Gayrimüslim nüfus genelde esnaflık ve sanayi mallarının üretim ve ticaretiyle ilgilendiği için Fethiye‘de Rum, Milas’ta Yahudi nüfusu fazlaydı. 1923 Mübadelesinde Yunanistan'a gönderilen Rumlar özellikle Muğla ve Fethiye’de yaşamlarıyla derin izler bırakmışlardır.

Menteşe Beyliği zamanında kaynaklarda adı geçen önemli yerleşim yerleri başkent Milas ve Beçin, Muğla, Balat, Meğri, Bozüyük, Köyceğiz, Marin, Çine, Finike ve Tavas’tır.

Osmanlı hakimiyetine geçtikten sonra sancak Beçin, Çine, Balat, Milas, Bozüyük, Muğla, Marin, Tavas, Köyceğiz, Pırnaz, Isravalos ve Meğri adlı 12 kazaya bölünmüştü. Bu kazalara bağlı 548 köy bulunmaktaydı. Yıllar içinde bu kazalarda bazı eksilmeler ve eklemeler olsa da bu idari merkezlerde köklü bir değişiklik olmadı. Eskihisar, Gereme, Şahim, Döğer, Talama, Sobuca, Dadya, Gökabad, Ula, Tarahya gibi yerleşimler kaynaklarda kaza olarak anılan yerleşimlerdir.

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk nüfus sayımı verilerine göre Menteşe Sancağı’nın 1831 yılındaki nüfusu 49.830’u Müslüman, 2.578’i gayrimüslim olmak üzere toplam 52.460, 1860 yılında tamamlanan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre 56.109’u Müslüman, 2.470’i gayrimüslim olmak üzere toplam 58.579 ve kadın ve çocukların da sayıldığı 1893 Osmanlı Genel Sayımı sonuçlarına göre 135.207’si Müslüman, 10.815’i gayrimüslim olmak üzere toplam 146.022’dir.

1914 yılındaki sayımda sancağın toplam nüfusu 188.916'dır. Bu nüfusun 19.923’ü Rumdu. Nispeten önemsiz sayıda Ermeni ve Yahudi nüfus da bulunmaktaydı. 1915 ve 1921 tarihli sayım belgelerinde de bu nüfusta fazla bir değişiklik görülmemiştir.

Sancağın kazaları

Sancağın Osmanlı hakimiyetine girdiği 1425’ten Türkiye’nin 48. ili olduğu 1923 yılına kadarki zaman dilimi içerisindeki kazaları aşağıda gösterilmiştir.[1]

• Ağrıdos: Fethiye ilçesinde bir yerleşim yeri. 1855-1868 arasında kazaydı.
• Balat: Günümüzde Aydın'ın Didim ilçesinin bir mahallesidir. Menteşe Beyliği'ne bir süre başkentlik yapmıştır. 1550-1571 yılları arasında kazaydı.
• Beçin veya Peçin: Günümüzde Milas ilçesinde tarihi bir yerleşim yeri ve kale. Kayıtlarda, 1486-1532 yılları arasında nahiye, 1562-1874 yılları arasında kaza olarak görülür.
• Bozüyük: Günümüzde Yatağan’ın köyü. 1486-1532 yılları arasında nahiyeydi. 1562-1880 arasında kaza olmuş, 1880-1924 yılları arasında tekrar nahiye yapılmıştır.
• Çeşme: Günümüzde İzmir'in ilçesi. 1693 tarihli kayıtlarda Menteşe'nin kazası olarak görülür.
• Çine: Günümüzde Aydın’ın ilçesi. 1480-1532 yılları arasında nahiyedir. 1562-1573 yılları arasında kaza olmuş daha sonra Aydın'a bağlanmıştır.
• Dadya: Günümüzde Datça ilçesi. Kaynaklarda 17. yüzyılda Dadya, 1912'de Reşadiye ve 1930'dan sonra şimdiki adıyla geçer. 1600'lü yıllardan 1880'e kadar kazaydı. 1881-1927 yılları arasında nahiye olarak kalmıştır.
• Denizli: Kayıtlarda 1867-1869 arasında Menteşe'nin kazası olarak görülür.
• Döğer: Günümüzde Seydikemer ilçesinin köyü. 1855-1868 yılları arasında kazaydı. 1881-1888 tarihleri arasında Fethiye'ye bağlı nahiye bu tarihten sonra da Kemer'in köyü olmuştur.
• Eskihisar: Günümüzde Yatağan’ın köyü. 1562-1880 yılları arasında kazaydı. 1880-1883 arasında Yatağan'ın nahiyesi, 1883'ten sonra da bu tarihten sonra da köyü olmuştur.
• Eşen: Günümüzde Seydikemer'in mahallesi. 1855-1868 arasında kazaydı. 1889-1924 arasında Fethiye'nin nahiyesi olmuştur.
• Gereme: Günümüzde Milas'ın Bağdamları mahallesidir. Kayıtlarda ilk olarak Beçin'e bağlı bir karye (köy) olarak görülür. 17. yüzyıldan, 1865'e kadar kaza olmuştur. Bu tarihten sonra Milas'ın köyü olarak kalmıştır.
• Gireniz: Günümüzde Denizli’nin Acıpayam ilçesinin Kelekçi mahallesidir. Kayıtlarda; 1481 yılında Menteşe Sancağı‘na bağlı nahiye, 1676’da Aydın Sancağı’na bağlı kaza, 1855-1880 arasında Menteşe Sancağı’na bağlı kaza olarak görülür. Kayıtlarda diğer ismi Vakıf, Vakıflar’dır.
• Gökabad (Ula): Günümüzde Ula ilçesi. 1855-1880 arasında kazaydı. 1880’den 1954’te ilçe olana kadar Muğla’nın nahiyesi olarak kalmıştır.
• Honaz: Günümüzde Denizli’nin ilçesi. 1867-1868 kayıtlarında Menteşe’nin kazası olarak görülür.
• İsravalos (Bodrum): Osmanlı kaynaklarında Sıravolos, Ser-ulus veya Sarıulus olarak bilinen yer Bodrum Yarımadası’dır. Osmanlı topraklarına katıldığı 1522’de Beçin kazasına bağlanmıştır. 1532-1562 yıllarında kaza olarak kalmıştır. Bodrum’un Ortakent ve Karaova nahiyeleri buraya bağlıydı. Osmanlı kayıtlarında kazanın merkezi olabilecek bir şehir veya kasaba adı zikredilmemişti. 1855-1867 yılları arasında ve 1868 yılındaki kayıtlarda Sarıulus adıyla bir kaza olduğu görülür. Her haliyle burası günümüzde Bodrum ilçesini karşılayan bir kazaydı.
• Işık
• Karaabad (Karaova): Günümüzde Bodrum ilçesinin köyüdür. 15. yüzyıldan 1855’e kadar İsravalos kazasının bir köyüydü. 1855-1880 arasında kaza olmuştur. 1880’den sonra ise Bodrum’a bağlı bir nahiye olarak kalmıştır.
• Köyceğiz (Yüksekkum): 1486-1518 yılları arasında nahiye olan Köyceğiz, 1532’den 1924’e kadar kaza olarak kalmıştır.
• Mandalyat: Günümüzde Milas’ın Selimiye köyü. 1522-1852 yılları arasında Beçin kazasının karyesidir. 1855-1918 yılları arasında kaza olmuş, bu tarihten sonra da Milas’ın nahiyesi olarak kalmıştır.
• Marmaris: 1868’e kadar Rodos Sancağı’na bağlıydı. 1872’den sonra Menteşe’nin kazası olmuştur.
• Mazun: Günümüzde Aydın’ın Koçarlı ilçesi. Kayıtlarda 1517-1532 yıllarında Menteşeye bağlı nahiye 1562’den sonra ise kaza olarak görülür. 1855’ten sonra Aydın’a bağlanmıştır.
• Meğri: Günümüzde Fethiye ilçesi. 1486-1518 arasında nahiyeydi. 1532’den 1924 yılına kadar kaza olarak kalmıştır.
• Mesevle: Günümüzde Kavaklıdere ilçesinin Çayboyu köyüdür. 1855-1866 arasında kazaydı.
• Milas: Günümüzde Muğla ilçesi
• Muğla: Sancağın merkez kazasıydı. Osmanlı idaresi altında bulunduğu yaklaşık beş yüz yıl boyunca sancağın yönetim merkezi hep Muğla şehri olmuştur.
• Muslu
• Pırnaz: Günümüzde Dalaman ilçesi. 1486-1532 yılları arasında nahiyeydi. 1562'den 1918'e kadar kaza olarak kalmış, 1918'den sonra Köyceğiz kazasının nahiyesi olmuştur.
• Sarayköy: Günümüzde Denizli’nin ilçesi. 1868-1881 yılları arasında kazaydı.
• Sobuca (Suyüce, Sobice): Günümüzde Aydın‘ın Koçarlı ilçesinin köyü. 1486-1532 yılları arasında Mazun kazasının nahiyesidir. Kaynaklarda 1855-1868 yılları arasında kaza olarak görülür. Daha sonra Menteşe’den ayrılarak Aydın’a bağlanmıştır.
• Söke: Günümüzde Aydın‘ın ilçesi. 1424 yılından 17. yüzyıla kadar Menteşe Sancağı’na bağlıydı.
• Şahim
• Tarahiye
• Tavas
• Ula: bknz. Gökabad
• Yeşilüzümlü: 1855’e kadar sancağın Meğri kazasına bağlı köydür. 1855-1918 arasında kaza olmuştur. 1918 yılından cumhuriyetin kuruluşuna kadar Fethiye kazasının, cumhuriyetten sonra ise Fethiye ilçesinin nahiyesi olmuştur

Şehir ve kasabalar:
Peçin şehri
Balat şehri
Bozöyük kasabası
Çine şehri
Köyceğiz kasabası
Mekri kasabası
Milas şehri
Muğla şehri
Pırnaz kasabası
Tavas kasabası
Ula kasabası

Sancağın kaleleri Bodrum ve Beçin kaleleridir.

Yayınlar

• Menteşe Sancağı 1830 (Nüfus ve Toplum Yapısı), Mübahat S. Kütükoğlu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010
• XVI. Yüzyıl Menteşe Livası Vakıfları (338 Numaralı Mufassal Evkaf Defteri H.970/M.1562), Ahmet Yiğit, Barış Kitap

Kaynaklar

*TDV İslam Ansiklopedisi ‘’Menteşe’’ maddesi, yazar Zekai Mete, 29. cilt, s. 150-152

*XX. Yüzyılın Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus Yapısı, Serdal Soyluer, ÇÇTAD 2006 Güz sayısı, s. 109-135

Kaynakça

1. Osmanlı Yer Adları 31 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2017