Osmanlı Gerileme Tezi

Osmanlı gerileme tezi veya Osmanlı gerileme paradigması (İngilizce: Ottoman Decline Thesis), Osmanlı İmparatorluğu'nun dünyanın o zaman gelişmiş kabul edilen ülkeleri ile kıyaslandığında bilim ve endüstride geri kalması ve ürünler ortaya çıkaramaması sonucu, dış ülkelere bağımlılığını tarif etmek amacı etmek amacı ile ortaya konmuştur. Türkiye'nin ve dünyanın tanınmış tarihçilerinden Halil İnalcık Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ adlı kitabında, “...17. yüzyılın uzun savaşlarıyla denge Avrupa’dan yana döndü. Osmanlı gücü inişe geçti, 18. yüzyılda Batı üstünlüğünün kabulüyle de imparatorluk politik ve ekonomik olarak Avrupa’ya bağımlı hale geldi, imparatorluğun varlığını sürdürmesi ve olası çöküşü, sonunda bir Avrupa politikası sorunu, Doğu Sorunu oldu ve Osmanlı politik yaşamı 1920'ye dek Avrupa'ya bağımlı olarak sürdü,” saptamasını yapmıştır.

1683 yılında Osmanlı İmparatorluğu daha önce duraklama ve gerileme dönemleri olarak tanımlanan dönemlerde Avrupa'da en geniş sınırlarına ulaştı.

Gerileme tezine göre, Sultan Süleyman'ın hükümdarlığı (1520-1566) devri ile özdeşleşen bir Altın Çağ'ı takiben imparatorluk zamanla hiç kurtulamadığı ve tüm kurumları etkisi altına alan, 1923'te Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılmasına kadar süren bir duraklama ve gerileme dönemine girmiştir.[1] Bu tez yirminci yüzyıl boyunca Osmanlı tarihini anlamada Batıcılık ve Cumhuriyet Türkiyesi için bir temel olarak kullanılmıştır.[2] Ancak, 1978'de, tarihçiler gerileme tezinin temel varsayımlarını yeniden ele aldılar.[3]

1980'ler, 1990'lar ve 2000'ler boyunca pek çok yeni çalışmanın yayınlanmasının ve daha önce yararlanılmamış kaynakların ve metodolojilerin kullanılması ile yeniden değerlendirilen Osmanlı tarihi çalışmalarının ardından Osmanlı İmparatorluğu'nu çalışan akademik tarihçiler Osmanlı gerileme tezinin tamamen bir mit olduğu konusunda fikir birliğine vardılar – bununla Osmanlı İmparatorluğu'nun esasen hiç duraklamadığı veya gerilemediği ama daha ziyade Muhteşem Süleyman'ın ölümünden çok sonra dinamik ve enerjik bir devlet olmaya devam ettiği düşünülmüştür.[4] Gerileme tezi "teleolojik", "gerilemeci", "Oryantalist", "basite indirgenmiş" ve "tek yönlü" olduğu gerekçeleriyle eleştirilmiş[5] ve "tarihsel analizde yeri olmayan bir mefhum" olarak tasvir edilmiştir.[6] Akademisyenler böylece "[onu] tartışmamak gerektiğini öğrenmişlerdir."[7]

Profesyonel tarihçiler arasındaki bu keskin paradigma değişimine rağmen gerileme tezi popüler tarihte ve Osmanlı İmparatorluğu üzerine uzmanlaşmamış olan akademisyenlerce yazılan akademik tarihte varlığını sürdürmeye devam ediyor. Bazı durumlarda bu devamlılığın sebebi uzman olmayanların demode veya terk edilmiş çalışmalara dayanmaya devam etmeleriyken[8] diğer bazı durumlarda onların, gerileme anlatısının devamından bazı siyasi çıkarlar elde etmeyi sürdürmelerinden kaynaklanmaktadır.[9]

Kaynakça

1. Linda Darling, Revenue Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560–1660 (Leiden: E.J. Brill, 1996)
   • Günhan Börekçi, "Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmed I (r. 1603–1617) and His Immediate Predecessors," PhD dissertation (The Ohio State University, 2010), 5.
2. Suraiya Faroqhi, The Ottoman Empire and the World Around It (I. B. Tauris, 2004; 2011), pp. 42–43.
   • Virginia Aksan, "Ottoman to Turk: Continuity and Change," International Journal 61 (Winter 2005/6): 19–38.
3. Howard, Douglas A. "Genre and myth in the Ottoman advice for kings literature," in Aksan, Virginia H. and Daniel Goffman eds. The Early Modern Ottomans: Remapping the Empire (Cambridge University Press, 2007; 2009), 143.
4. Hathaway, Jane (2008). The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800. Pearson Education Ltd. ss. 7-8. ISBN 978-0-582-41899-8. Osmanlı çalışmalarında Egypt and the Fertile Crescent [1966]'ın yayınlanmasından sonra meydana gelen önemli değişimlerden biri sözüm ona 'Osmanlı gerileme tezi'nin yapısöküme tabi tutulmasıdır – bu kavram, on altıncı yüzyılın sonuna doğru Sultan I. Süleyman'ın hükümdarlığının ardından (1520-66) on dokuzuncu yüzyıldaki cesur Batılılaşma reformlarına rağmen imparatorluğun asla tamamen kurtulamadığı uzun bir gerilemeye girdiğini ifade eder. Yaklaşık son yirmi yılda, 4. Bölümde görüldüğü üzere, Osmanlı İmparatorluğu tarihçileri gerileme anlatısını reddederek kriz ve uyum anlatısını savunmaya başlamıştır.
   • Kunt, Metin (1995). "Introduction to Part I". Kunt, Metin; Christine Woodhead (Edl.). Süleyman the Magnificent and His Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World. London and New York: Longman. ss. 37-38. Osmanlı tarihi öğrencileri Süleyman'ın "beceriksiz" ardıllarının hükümdarlıklarıyla başlayıp yüzyıllar sürdüğü varsayılan "gerileme"yi tartışmamak gerektiğini öğrendi.
   • Tezcan, Baki (2010). The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern Period. Cambridge University Press. s. 9. ISBN 978-1-107-41144-9. Osmanlı tarihçileri son yıllarda pek çok çalışma üreterek bu dönemin geleneksel anlayışını bazıları yirminci yüzyıl ortalarında tarihsel araştırmanın konusu olarak bile kabul edilmeyen çeşitli açılardan revize etti. Bu çalışmalar sayesinde Osmanlı tarihinin alışılagelmiş anlatısı – on altıncı yüzyıl sonunda Osmanlı İmparatorluğu'nun daimi kurumsal yozlaşma ve askeri gerileme ile maruf uzun bir gerileme dönemine girmesi - terk edildi.
   • Woodhead, Christine (2011). "Introduction". Christine Woodhead (Ed.). The Ottoman World. s. 5. ISBN 978-0-415-44492-7. Osmanlı tarihçileri bir 1600-sonrası 'gerileme' kavramını çoğunlukla bıraktı.
   • Ehud Toledano (2011). "The Arabic-speaking world in the Ottoman period: A socio-political analysis". Woodhead, Christine (Ed.). The Ottoman World. Routledge. s. 457. ISBN 978-0-415-44492-7. 1970'lerin ortasından itibaren Osmanlıcılar tarafından üretilen akademik literatürde, öncesinde egemen olan Osmanlı gerileme görüşü etkin bir biçimde çürütüldü.
   • Leslie Peirce, "Changing Perceptions of the Ottoman Empire: the Early Centuries," Mediterranean Historical Review 19/1 (2004): 22.
   • Cemal Kafadar, "The Question of Ottoman Decline," Harvard Middle Eastern and Islamic Review 4/1–2 (1997–98), pp. 30–75.
   • M. Fatih Çalışır, "Decline of a 'Myth': Perspectives on the Ottoman 'Decline'," The History School 9 (2011): 37–60.
   • Donald Quataert, "Ottoman History Writing and Changing Attitudes towards the Notion of 'Decline,'" History Compass 1 (2003)
5. Darling, Revenue-Raising and Legitimacy, 4.
   • Abou-El-Haj, Formation of the Modern State, pp. 3–4.
   • Karen Barkey, Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to State Centralization, (Cornell University Press, 1994), ix.
6. Finkel, Caroline (1988). The Administration of Warfare: The Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593–1606. Viyana: VWGÖ. s. 143. ISBN 3-85369-708-9.
7. Kunt, Metin (1995). "Introduction to Part I". Kunt, Metin; Christine Woodhead (Edl.). Süleyman the Magnificent and His Age: the Ottoman Empire in the Early Modern World. London and New York: Longman. ss. 37-38. Osmanlı tarihi öğrencileri Süleyman'ın "beceriksiz" ardıllarının hükümdarlıklarıyla başlayıp yüzyıllar sürdüğü varsayılan "gerileme"yi tartışmamak gerektiğini öğrendi.
8. Ehud Toledano (2011). "The Arabic-speaking world in the Ottoman period: A socio-political analysis". Woodhead, Christine (Ed.). The Ottoman World. Routledge. s. 457. ISBN 978-0-415-44492-7. 1970'lerin ortasından itibaren Osmanlıcılar tarafından üretilen akademik literatürde bundan önce egemen olan Osmanlı gerileme görüşü tamamen terk edildi. Ancak, sık sık bu literatür tarafından sunulan özenli araştırmaların ve yaratıcı revizyonun sonuçları henüz Osmanlı çalışmaları alanı dışında çalışan akademisyenlere inmedi. Komşu alanlardaki tarihçiler önceki klasiklere ve sonrasında eski, şimdi yapısöküme uğratılan, görüşü devam ettiren araştırmalara dayanma eğilimi göstermişlerdir.
9. Dana Sajdi bir yandan dünyanın Osmanlı sonrası bölgelerindeki milliyetçilerine, diğer yandan Batı'daki bazı siyasetçiler arasında Orta Doğu'ya emperyalist müdahaleyi savunanlara atıf yapmaktadır.Sajdi, Dana (2007). "Decline, its Discontents, and Ottoman Cultural History: By Way of Introduction". Sajdi, Dana (Ed.). Ottoman Tulips, Ottoman Coffee: Leisure and Lifestyle in the Eighteenth Century. Londra: I.B. Taurus. ss. 38-9.