Parantez
Ayraç ya da parantez, bir noktalama işareti. Yay, köşeli ve süslü parantez olmak üzere başlıca 3 çeşidi vardır. Bunun haricinde yatık V şeklinde parantezlere de rastlanır. Türkçede parantez sözcüğüyle çoğunlukla yay parantez kastedilir.
 Parantez | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kullanım
Cümle içinde, cümlenin yapısı ile doğrudan ilgili olmayan açıklamalar yapılması amacı ile kullanılır. Cümle içinde bir sözcük ya da cümleden sonra yapılması uygun görülen açıklamalar ayraç içine alınır.
- Frank Cepra (1897-1991) Amerikalı bir film yönetmenidir. / Dolmabahçe Sarayı yapılana dek (1853) bütün Osmanlı Padişahları Topkapı Sarayı'nda oturmuştur.
Eşanlamdaki sözcükler, eş değerdeki tarihler ve rakamlar ayraç içinde gösterilir.
- İnsan ikrarından (sözünden), hayvan yularından tutulur. / Ormana ulaşmak için 45 mil (75 kilometre) daha gitmelisiniz.
Tiyatro yapıtları ve senaryolarda sahnede yapılacak hareketler ve ek açıklamalar ayraç içinde kullanılır.
- Ali - (silahını arkasında gizleyerek) Buyrun, nasıl yardımcı olabilirim? / Anahtar nerede? (Kilitte tıkırtılar)
Alıntı yapılan eser ve yazarları belirtmek amacı ile kullanılır.
- Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. (M. Kemal Atatürk)
Alıntılarda, orijinal metinde belirtilmemiş sözcük veya bölümler eklenirken kullanılır.
- O (Ahmet) bizimle birlikteydi.
Bir söze alay veya küçümseme anlamı kazandırmak için kullanılan ünlem işareti yay ayraç içine alınır:
- Elbette sen korkusuz (!) birisin.
Bir bilginin şüphe ile karşılanan veya kesin olmadığını göstermek için kullanılan soru işareti yay ayraç içine alınır:
- Onun çok deneyimli (?) bir kişi olduğunu hepimiz biliriz elbette.
Bir konunun anlatımı sırasında maddeler sıralanırken rakam ve harflerden sonra yarım ayraç kullanılır. Örnek:
- 1) Basit önermeler
- 2) Bileşik önermeler
Ayraç, matematikte işlem sırasını veya büyüklükleri belirtmek için kullanılır.
- (2x2)+3=7
Matematikte fonksiyonlarda kullanılır.
- f(x) - Fonksiyon f'nin değişken x'e uygulanmasını ifade eder.
Diğer noktalama işaretleri ile birlikte kullanım
Ünlem, soru, nokta, virgül gibi noktalama işaretleri tırnak işaretinin içine, ayracın ise dışına (ayraçtan sonra) konulur.
- Köpeksiz sürüye kurt girer (iner).
- Kurda "Neden boynun kalın?" demişler: "İşimi kendim görürüm de ondan." demiş.
Ayraç ile tırnak işaretinin kullanılacağı yerlerin birbirine karıştırılması halinde anlama bakılır. Tırnak işareti içindeki sözcük ve cümleler çıkartıldığında anlam bozulurken ayraç içindeki sözcük ve cümleler çıkartıldığında anlam bozulmaz:
- Hatasız (kusursuz) kul olmaz. - Kusursuz kelimesi çıkartıldığında cümle anlam kaybına uğramaz.
- Cahit Sıtkı'nın "Otuzbeş Yaş" adlı şiirini ilk kez ortaokulda okumuştum. -Otuzbeş Yaş kelime öbeği çıkartıldığında cümle anlamsızlaşmaktadır.
Diğer dillerde
İngilizcede yay ayraç cümle içinde, cümlenin yapısı ile doğrudan ilgili olmayan açıklamalar yapılması amacı ile kullanılır.
- John Lennard (in "The exploitation of parentheses in English printed verse") usefully coined the term lunula to refer specifically to the opening curved bracket, the closing curved bracket and the textual contents between.
- Senator Kennedy (Massachusetts) spoke at length.
Fransızcada çift ok ayraç (guillemet) alıntılarda tırnak işareti yerine kullanılır:
- « Quand je regarde l'Histoire, j'y vois des heures de liberté et des siècles de servitude. » (Joseph Joubert)
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Genel
- Yazım Kuralları Türk Dil Kurumu
- Türkçe Dilbilgisi, Mehmet Hengirmen, 2005
- Türk Dilbilgisi, Göksun Haydar, 1993
- Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, 1979