Zazaca lehçeleri
Zazaca lehçeleri veya Zaza dilleri, Doğu Anadolu'da ve çeşitli diaspora topluluklarında Zazalar tarafından konuşulan Zazaca değişkeleri.
Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır.[2] Prof. Dr. Ludwig Paul[3] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne[4] göre Zazaca üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcut. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.
* Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından[1]): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
* Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından[1]): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
* Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından[1]): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden
Örnekler
| Kuzey | Güney ve Merkez | Anlam |
|---|---|---|
| doman | qeçek, qıc, tût, leyr | “çocuk” |
| nas kerdene | şınasnayış, sılasnaene | “tanımak” |
| bazar | bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.) | “pazar” |
| sêr kerdene, nia daene, qayt k. | cı ra ewniyaene, cı onyayış | “bakmak” |
| werte (< Trk.) | miyan | “orta, ara” |
| thal | veng | “boş” |
Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.
- Kuzey lehçesinin en önemli özelliği k ve g ünsüzlerini bir ê veya i ünlüleri yanına geldiğinde palatize etmesidir (damaksıllaştırma). Fakat bu k/g sesini Hozat ve Kiğının bazı köyleri koruyabilmiştir.
| Kuzey (genel) | çê | çêna | çêf (< Ar.) | cên- | cênc (< Trk.) | cêraene | ci |
| Kuzey (azınlık) | kê | kêna | kêf | gên- | gênc | gêraene | gi |
| Güney ve Merkez | keye | keyna | keyf | gên- | gênc | geyraene, geyrayış | gi/gı |
| Anlam | ev | kız | keyif | almak (şmdk. zmn.) | genç | dolaşmak | dışkı |
Örneklerdeki sözcükler Orta İranca, Eski İranca ve Eski Hintçede de k/g ile başlardı (örneğin Avesta/Sanskrit kenyā[5] 'kız', Pehlevice gertīten 'dolaşmak').
- Kuzey ve Güneyde iki boyutlu mastar varken (-ene fiil için, -ış isim için) Merkezde tek bir biçime indirilmiştir.
| Kuzey ve Güney | Merkez | Anlam |
|---|---|---|
| vuriya-ene | vuriya-y-ış | değişmek |
| vuriya-y-ış | vuriya-y-ış | değişim |
Bunun Farsçada karşılığı -en ve -ëš'tir (örnek: dānëst-en دانستن 'bilmek', dān-ëš دانش 'bilgi'), Pehlevicede -ten ve -išn[6] (örnek: germ xwerišn 'sıcak yemek', xwerten 'yemek' fiili) olarak geçer. Türkçe -iş ile benzerlik tesadüftür.
- Merkez Zazacasını öbür lehçelere karşı arkaik yapan Orta Çağ İrancasından kalmış yew 'bir' rakamanı kullanmasıdır.
| Kuzey | Güney | Merkez | Anlam |
|---|---|---|---|
| jü, zû | jew (eril), jû (dişil) | yew (> yo) | bir |
Partçada bu rakam ēw[7], Pehlevicede ēwek Nişanyan olarak kayıtlı (Farsça/Kürtçe yek bundan türeme), ikisi Eski İranca eive- şekline dayanır. Farsçada sıfat ve isim türetme eki -ekNişanyan takılmıştır.
- Dahi bağlacı her lehçede ayrı bir ses yapısı gösterir.
| Kuzey | Güney | Merkez | Anlam |
|---|---|---|---|
| ki | ji | zi | de, dahi |
Diyarbakır Kulp’ta da ki, tek tük olarak Bingöl’ün de bazı ağızlarında zi ki şeklinde var. Bazı ağızlardaki ji varyantı ise Kürtçeden alınmıştır.
- Merkez Zazacası (Palu-Bingöl ağzı ve kısmen Diyarbakır) kelimelerin sonunda Eski İranca ç'den (örn. Soğdca rōč 'gūn' Nişanyan) türemiş olan c sesini korurken Kuzeyde z veya dz'ye dönüşür, Güneyde j olur. Bu erteleme yabancı uyruklu kelimelerde de görünür.
| Merkez | ruec/roc | zewec (< Ar.) | sac (< Trk.) | lac | vac- | dec | poc- |
| Güney | roj | zewej | saj | laj | vaj- | dej | pewj- |
| Kuzey | roz | zewez | saz | laz | vaz- | dez | poz- |
| Anlam | güneş | evlilik | sac | oğul | söylemek (istek kipi) | acı | pişirmek (istek kipi) |
- Palu ve Bingöl'de konuşulan Zazacayı esas alırsak, Merkez Zazacayı, Güney ve Kuzey Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, ê ünlüsünün bazı biçim ya da sözcüklerde i olarak telaffuz edilmesidir.
| Kuzey ve Güney | nêm | sêm | hirê | nê- | bıgêr-/bıcêr- | sıpê | miyanên/wertên |
| Merkez (çoğunluk) | nim | sim | hiri | ni- | bıgir- | sıpi | miyanin |
| Anlam | yarım | gümüş | üç | olumsuz öneki | almak (istek kipi) | beyaz | ortadaki |
Bu ses Eski İrancada ve Eski Farsçada ei iken Avestada eē, Sanskritte ve Pehlevicede ē olarak seslenilirdi Wiktionary (örn. Avesta speēte-, Sanskrit śvēté, Pehlevice spēt 'beyaz').
- Doğu-Dersim ile Palu-Bingöl ağızlarında da ê ünlüsü kelimenin başında ve arasında ye şeklinde telaffuz edilmektedir.
| Normal Zazaca | Değişmiş Zazaca | Anlam |
|---|---|---|
| dês | dyes | duvar |
| asmên | asmyen | gökyüzü |
- Güney Zazacasında ve bazı geçiş şivelerine özel olan isim ve sıfat tamlamalarında izafet -o ve -ê, -a ile tamlanan isim arasına 2. halinde (dolaysız nesne ile ergatif halinde özne hariç) "-d-" ’nin girmesi:
| Kuzey | Merkez | Güney | Anlam |
|---|---|---|---|
| lazê mı lazê to rê vano | laci mı laci tı ri vun | lajê mı lajdê to rê vano | oğlum oğluna diyor |
Aynı d biçimi, Batı-Dersim dışında Kuzey’deki diğer ağızlarda 2. şahısta kullanılan d-dir: dey, dae, dinan (dine) “onun (eril, dişil), onların”.
- Merkez Zazacayı Kuzey ve Güney Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, belirsizlik tanımlığı (article) -ê, Merkez’de (-êk).
| Kuzey | Güney | Merkez | Anlam |
|---|---|---|---|
| rozê | rojê | rocêk | bir gün |
Farsçada -ī şeklinde mevcut (örn. rūzī روزی “bir gün”). Kürtçede Merkez Zazacasında gibi -ek/-êk'tir, yukarıda değinilen isim ve sıfat türetme eki -(e)k ilave edilmiştir.
- Bir de Merkez Zazacadaki çoğu ağızlarında iyelik bağıntısının eril -i, dişil -ê ~ -ay olduğu, bazı ağızlarda ise dişil ve eril bağıntısı ekinin -ê'de eşleştiği görülmektedir.
| Kuzey ve Güney | Merkez | Anlam |
|---|---|---|
| embazê mı | embazi mı | (erkek) arkadaşım |
| embaza mı | embazê mı | (kız) arkadaşım |
- Güney Zazacada tek heceli fiil takıları şimdiki zamanda çekimlenen fiille bitişik şekilde kalır, Örneğin; Çermik kê ber a beno, Bingöl ve Tunceli(Hozat) ber bena a "kapı açılacak."
- Kuzey Zazacanın, ağızlarının içinde var olan Dersim Zazacası, Doğu-Dersim (Mameki, Güney-Pülümür, Mazgirt ve Nazimiye) ve Batı-Dersim(Çemişgezek, Hozat ve Ovacık) ağızlarından oluşur. Kuzey Zazacanın Dersim ağızlarındaki en belirgin özelliğide, sızıcı seslerden olan s : ş ve z : j ile beraber patlamalı-sızlamalı ç [tsh : tšh], c [dz: dž] ve çh [ts : tš] ünsüzlerinin ses biriminde değişke ya da çevresel üye olarak karşı karşıya olmasından dolayı meydana gelen yeni bir ses yapısının sahip olmasıdır. J ve ş sesleri yalnız belirli koşullar sonucunda, i, ü veya ê nin damaksıl varyantı [ye]’den evvel gelince ortaya çıkar.
Diğer ünlü harfler önünde yer alan s ya da z sessizlerinden ötürü ç, c ve çh ünsüzleri de tsh, dz ve ts şeklinde belirmiştir. Dersim ve Erzincan’ın çoğunda ve Tekman'da, kısmen Hınıs'da, Koçgiri'de ise Çarekan ağzında bu özellik vardır.
| Normal Zazaca | şane | siya | zıwa | ca /dja/ | çı /tşı/ |
| Varto ağzı | şane | sia | züa | ca /dja/ | çı /tşı/ |
| Dersim ağzı | sane | şia | jüa | ca /dza/ | çı /tsı/ |
| Anlam | tarak | kara | kuru | yer | ne |
Bu özelliğin kazanılmasında Ermenice dilinin de payı olduğu söylenilebilir.
Diyarbakır-Çermik ve Adıyaman-Gerger’in bazı ağızlarının ses yapısı kısmen Dersim’inkinden farklıdır: ş ve j seslerinin hiç bulunmaz ve de ç ve c ünsüzlerinin bilinen /tş/ ve /dj/ şeklinde telaffuz edilir. (bak. Keskin (2008: 163)
Kaynakça
- Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar
- Documentation for ISO 639 identifier: zza
- Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden.
- Keskin, Mesut: Zazaca Üzerine Notlar
- Horn, Paul: Grundriss der Neupersischen Etymologie. Strassburg. 1893
- "Prods Oktor Skjærvø: Introduction to Pahlavi" (PDF). 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011.
- "Korn, Agnes: Counting sheep and camels in Balochi" (PDF). 12 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011.