Zhang Heng
Zhang Heng (Çince: 張衡; Pinyin: Zhāng Héng;)(d. 78, ö. 139) Han Hanedanı döneminde Çin'de yaşamış astronom, matematikçi, coğrafyacı, mucit, astrolog ve ressam.
Zhang Heng | |
|---|---|
 Zha (1882-1964) | |
| Doğum |
MS 78 Henan, Çin |
| Ölüm |
MS 139 Çin |
| Milliyet | Çin |
| Kariyeri | |
| Dalı | Matematik,Astronomi,Coğrafya,Metafizik,Sismoloji |
Çocukluk ve gençlik yılları
Çin’in Doğu Han hanedanlığı (MS 25-220) döneminde yaşayan Zhang Heng, Çin’in Orta Ovaları’nda yer alan Henan eyaletinin Nanyang ilçesinde doğmuştur. Gençliğinde okumaya çok meraklı olan Zhang Heng, güzel yazı yazmakta da başarılıydı. Zhang Heng 17 yaşında, memleketinden ayrılarak Chang’an’a, yani sonra Çin tarihinde çok sayıda hanedanlığın başkent yaptıkları Xi’an’a gelmiştir. Zhang Heng, burada tarihi kültürel yerleri gezerek, halk geleneklerini ve sosyal ekonomik durumu incelemiştir. Genç, yetenekli ve zamanında imparator tarafından çağrılmış olan Zhang Heng, sarayda önce astronomi ve takvim işleri, sonra Shizhong ve Hejian vezirliklerini yapmıştır.
Zhang Heng, gençliğinde doğal bilimlere, özellikle de astronomiye büyük ilgi gösteriyordu. Hiçbir zaman rütbe ve menfaat peşinde koşmayan Zhang Heng, iki defa görevlerinden istifa etmiştir. Üç yıl felsefe, matematik ve astronomi incelemelerinde bulunmuş Zhang Heng, çok sayıda bilgi ve malumat biriktirmiş, kitap yazmaya başlamıştır.
Astronomi
Bundan 2 binden fazla yıl önce Han hanedanlığı döneminde Çin’de uzay oluşumuna ilişkin kuram son derece gelişmiştir. Bu kuram, “gök kubbe”, “gök küre”, “gök boşluk” diye üç okula ayrılmıştır. Zhang Heng, “gök küre” okulunun temsilcisiydi. Göğü yumurtaya, küreyi yumurta sarısına benzeten Zhang Heng, göğün büyük, kürenin ise küçük olduğunu ve gök ile kürenin atmosferde ve suda yüzdüğünü ileri sürmüştür. Bu kuram, zamanının çok ilerisindeydi. Zhang Heng’in gök ve yerküre kaynaklarıyla değişimlerine yönelik sorulara verdiği yanıtlar da, diyalektik düşünceyi içermektedir. Zhang Henhg’e göre, gök ve yer birbirinden ayrılmadan önce kaos durumu vardı; ayrıldıktan sonra ise hafif olanı yükselerek göğü, ağır olanı ise katılaşıp çökerek yeri oluşturdu. Yang enerjisi gök, yin enerjisi ise yerküre olan iki enerji, birbirini etkileyerek dünyadaki her şeyi yaratmıştır. Zhang Heng, aralarındaki mesafe değişikliğiyle gezegenlerin hareketlerindeki hızı da yorumlamıştır. Gezegenlerin dolaşımındaki hızın güneşle aralarındaki mesafesiyle ilgili olduğu, çağdaş bilim tarafından kanıtlanmıştır. Buradan Zhang Heng’in konuyla ilgili olarak yaptığı yorumda son derece mantıklı ve bilimsel unsurların mevcut olduğu anlaşılmıştır.
Zhang Heng, birçok somut astronomik olay için gözlem ve analiz yaparak Çin’in Orta Ovaları bölgesinde gözlenen yıldızların sayısının 2500 adet civarında olduğu istatistiğini çıkarmış, ay tutulmasının nedenini bulmuş ve güneşin ayla olan açı çapını aşağı yukarı ölçmüştür. Zhang Heng, sabah, akşam ve öğle zamanlarındaki güneşin büyüklüğünün farklı olduğunu belirtmiştir. Sabah ve akşam güneş büyük, öğleyin ise küçük görünür. Bu, optik etkilerden kaynaklanır. Sabah ve akşamları görece karanlık durumda aydınlık yere bakıldığı zaman büyük görünür, öğle zamanı aydınlık ortamda güneşe bakıldığında küçük görünür. Örneğin, yanan bir ateş gece büyük, gündüz ise küçük görünür. Zhang Heng’in bu açıklaması, tam yeterli değildir, ama belli kurallara uygundur.
İlk deprembilimci
Çinliler MÖ 780'li yıllarda deprem dökümünü tutuyordu. Yunan filozof Aristoteles titreşimlere, durağan olmayan buharların neden olduğunu öne sürmüştü. Gerçeği öğrenmek için Zhang Heng'i beklemek gerekiyordu. Zhang Heng 2 metre uzunluğunda tunçtan dev bir alet ile depremin şiddetini ölçebiliyordu. O alet günümüzde kalmadı. Biz ona Sismoskop(deprem gözler)diyoruz. İlk sismoskop kurbağa ve ejderhalardan oluşuyordu. İçindesallanan sarkaç sarsıntı sırasında küp sarkaca göre hareket ederve Ejderhaların ağızlarındaki toplar kurbaların ağzına düşüyordu
İcatlar
Yalnız kuramsal incelemelere değil, pratiğe de büyük önem veren Zhang Heng, su saatli gök küresi cihazıyla rüzgârlı depremyazarı araştırıp yapmıştır. Zhang Heng, dünyada yaptığı bu ilk sismografla MS 138 yılında Çin’in Shaanxi eyaletinde meydana gelen bir depremi önceden haber vermiştir. Su saatli gök küresi cihazı, bugünkü dünya küresi modeline benziyor. Aslında başka bir bilim adamı tarafından keşfedilip icat edilmiş gök küresi cihazı üzerinde yenilik getirerek onu ıslah eden Zhang Heng, dişli çark sistemiyle gök küresi ve su saati arasında bağlantı kurarak, su saatiyle gök küresini düzenli bir şekilde döndürmüştür. Gök küresi modeli, günde tam bir devir yapar. Böylelikle insanoğlu, evde gök küresi modeline bakarak hangi saatte hangi gezegenin nerede bulunduğunu öğrenebilmiştir.
Zhang Heng, birçok somut astronomik olay için gözlem ve analiz yaparak Çin’in Orta Ovaları bölgesinde gözlenen yıldızların sayısının 2500 adet civarında olduğu istatistiğini çıkarmış, ay tutulmasının nedenini bulmuş ve güneşin ayla olan açı çapını aşağı yukarı ölçmüştür. Zhang Heng, sabah, akşam ve öğle zamanlarındaki güneşin büyüklüğünün farklı olduğunu belirtmiştir. Sabah ve akşam güneş büyük, öğleyin ise küçük görünür. Bu, optik etkilerden kaynaklanır. Sabah ve akşamları görece karanlık durumda aydınlık yere bakıldığı zaman büyük görünür, öğle zamanı aydınlık ortamda güneşe bakıldığında küçük görünür. Örneğin, yanan bir ateş gece büyük, gündüz ise küçük görünür. Zhang Heng’in bu açıklaması, tam yeterli değildir, ama belli kurallara uygundur.
Sanat
Zhang Heng, astrologluğun yanı sıra, Doğu Han hanedanlığı döneminde tanınmış bir edebiyat yazarı ve ünlü bir ressam olmuştur. Zhang Heng, çizdiği resimlerle zamanın altı meşhur ressamı arasında yer almıştır. Çin’in tarihi kitaplarına göre, Zhang Heng, hayattayken bilim, felsefe, edebiyat alanlarında 32 eser yazmıştır. Dürüstlüğünü ve çalışkanlığını gösteren “Ying Xian Fu”yu yazmış olan Zhang Heng, insanlığın yıldızlara yolculuk yapmasını hayal eden “Si Xuan Fu” ile Çin’in ilk bilimkurgu yazısının yazarı olmuştur. Bundan başka, Zhang Heng’in “Dong Jing Fu” ve “Xi Jing Fu” gibi eserleri günümüzde de kadar halk arasından elden ele dolaşmaktadır. Zhang Heng, bu iki yapıtta Dongjing ve Xijing’in manzaralarını tasvir etmiştir. Dongjing, bugünkü Shaanxi eyaletinin Xi’an kenti, Xijing ise bugünkü Henan eyaletinin Luoyang kentidir. Zhang Heng yazılarında o bölgelerdeki halkın geleneklerini süslü bir anlatım ve dil ustalığıyla nakletmiştir. Bu yazılarda anlatılan halk sanat gösterileri, Çin’in son derece değerli akrobasi sanatının tarihinin çok eskilere dayanmakta olduğunu kanıtlamıştır.