Çin nehir yunusu

Çin nehir yunusu (Lipotes vexillifer; Çince: 白鱀豚  ya da Baiji (Çince: 百吉 báijì), Lipotidae familyasının tek üyesi olan bazı kaynaklara göre muhtemelen tükenmiş bir yunus türü.

Çin nehir yunusu
Korunma durumu

Kritik tehlikede, muhtemelen tükenmiş (IUCN 2.3)
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Alt şube: Vertebrata
İnfa şube: Gnathostomata
Sınıf: Mammalia
Takım: Cetacea
(Balinalar)
Alt takım: Odontoceti
Üst familya: Platanistoidea
Familya: Lipotidae
Cins: Lipotes
Tür: L. vexillifer
İkili adlandırma
Lipotes vexillifer
Miller, 1918

Lipotes vexillifer 'in doğal yaşam alanı
insana kıyasla boyut

Her ne kadar Çin’de "Yangtze’nin Tanrıçası" (Basitleştirilmiş Çince: 长江女神; Geleneksel Çince: 長江女神; pinyin: chángjiāng nǚshén) adı verilen bu yunus türünü korumak için çaba sarfedildiyse de son yıllarda yunus sayısı oldukça azaldı. 2006 yılı sonunda Yangtze nehrinde yapılan yunus araştırması sonucunda bir tane yunus ile bile karşılaşılmayınca soyu kısmen tükenmiş sayılmıştır.[1]

Tarihçe

Fosil kalıntılarına göre yunusların Büyük Okyanustan Yangtze Nehrine yirmi milyon yıl önce göçettikleri tahmin edilmektedir. Tatlı suyu yaşam alanı olarak seçtiği bilinen dört yunus türünden biridir. Diğer nehir yunusları olan Ganj ve İndus nehir yunusu Hindistan'da Ganj ve İndus nehirlerinde, La Plata Yunusu Güney Amerika'da Rio de la Plata'da ve Amazon nehir yunusu (Boto) Amazon nehirlerinde yaşamlarını sürdürmektedir.

MÖ 3. yüzyıl civarlarında eski sözlük Erya'da tanımlandığında yaklaşık olarak 5.000 Çin nehir yunusu bulunduğu tahmin edilmiştir. Bir Çin masalına göre sevmediği bir adamla evlenmeyi reddeden ve ailesi tarafından nehirde boğulan bir prenses Çin nehir yunusu olarak yeniden doğmuştur. Barış ve gönenç simgesi olarak görülen yunusa "Yangtze'nin Tanrıçası" takma adı verilmiştir.

Doğal yaşam alanı

Tarihsel olarak Çin nehir yunusu, Yangtze Nehrinin Şangay şehrine yakın olan ağzından orta ve batıda Yiçang şehrinin bulunduğu yukarı kısımlarına kadar olan 1.700 kilometrelik bir bölgede yaşamaktaydı. Bu alan şu anda her iki taraftan da birkaç yüz kilometre azalmış ve Yangtze Nehrini besleyen Dongting ve Poyang gölleri arasında kalan Yangtze'nin ana kolu üzerine sıkışmıştır.[2] Doğal yaşam alanındaki bu daralmanın sebebi kısmen Üç Boğaz barajının inşasıdır ama asıl sebep dünya üzerindeki insan nüfusunun yaklaşık %12'sinin Yangtze Nehri havzasında çalışması ve yaşamasıdır.[3]

Fiziksel özellikleri

Erişkin Çin nehir yunuslarının boyu erkeklerde yaklaşık 2,3 metre, dişilerde yaklaşık 2,5 metre civarındadır ve bugüne kadar ölçülen en uzun boy 2,7 metredir.[4] Ağırlık olarak 135-230 kilogram arasında olan [4] yunusların doğadaki ortalama yaşam süreleri 24 yıl olarak tahmin edilmektedir.[5] Erkekler cinsel olgunluğa dört yaşında, dişiler de altı yaşında erişir.[4] Yılın ilk yarısında doğurdukları ve şubat ile nisan ayları arasında en çok yavrulama dönemine girdikleri düşünülmektedir.[6] Hamilelik oranının %30 olduğu gözlemlenmiştir.[7] Her seferinde tek yavru doğuran dişi yunusların hamilelik dönemi 10-11 ay arasındadır ve iki doğum arasında iki yıllık bir süre bulunur. Yavru yunuslar doğduklarında 80-90 santimetre civarındadır ve 8 ile 20 aylık bir süre boyunca anneleri tarafından bakılır.[4]

Tehlikeden kaçarken 60 kilometre/saatlik bir hıza ulaşabilen Çin nehir yunusları normal şartlarda 10 ile 15 kilometre/saat hızlarda dolaşır. Görme ve işitme duyularının zayıflığı nedeniyle yunus yönbulma için genellikle sonar özelliklerini kullanır.

Soyunun tükenmesi

1950'lerde 6.000 Çin nehir yunusu bulunduğu tahmin edilmiştir[8] ancak son elli yılda bu sayı önemli oranda azalmıştır. Guinness Rekorlar Kitabına göre dünyanın en çok soyu tükenme riski altında olan deniz memelisi olan [1] Çin nehir yunusu en son Eylül 2004 tarihinde görülmüştür.

Yunus nüfusunun azalmasının sebepleri

Dünya Korunma Birliği'ne (IUCN) göre türün soyunun tükenmesine neden olabilecek tehditler şunlardır: Büyük Atılım sırasında insanlar tarafından avlanma serbestisi, balık ağlarına takılma, yasaklanmış olduğu halde elektrikle balık avlama, tekne ve gemilerle çarpışma, doğal yaşam alanının daralması ve çevre kirliliği.

Büyük Atılım sırasında Çin nehir yunuslarına duyulan geleneksel saygı kınanarak eti derisi ve yağı için avlanmış ve kısa sürede sayıları azalmıştır.[9]

Çin ekonomik olarak geliştikçe nehir yunusları üzerindeki baskı da giderek arttı. Sanayi ve yerleşim bölgelerinin atıkları Yangtze Nehrine verildi. Nehir yatağı birçok bölgede beton ile kuvventlendirildi. Gemi boyları büyüdü ve trafiği arttı, balıkçılar daha geniş ve daha ölümcül ağlar kullanmaya başladı. Gürültü kirliliği nedeniyle zaten hemen hemen kör olan hayvanın pervanelerle çarpışma riski arttı. Yunusun beslendiği balıkların sayıları da sanayi öncesi dönemin binde birine kadar düştü.[10]

1970 ve 1980'lerde tahmin edilen Çin nehir yunusu ölümlerinin yarısının sebebinin balık ağlarına dolanma olduğu sanılmaktadır. 2000'lerin başında ise nehir yunuslarının karşısındaki en büyük doğrudan tehdit elektrikle balık avlanması olarak değerlendirilmiştir.[9] Her ne kadar yasadışı da olsa bu yıkıcı avlanma tekniği Çin'de yaygın olarak uygulanmaktadır. Üç Boğaz barajının inşası ise hem yunusun yaşam alanını daha da daraltmış hem de gemi trafiğinin artmasına neden olmuştur.

Zaman çizelgesi
  • MÖ 3. yüzyıl civarında: hayvan sayısı 5.000 civarında tahmin edildi
  • 1950'ler: hayvan sayısı 6.000 civarında tahmin edildi
  • 1958-1962: Büyük Atılım sırasında geleneksel olarak saygı görülen hayvan statüsünü kaybetti
  • 1979: Çin, Çin nehir yunusunun soyunun tükenme tehlikesi altında olduğunu bildirildi
  • 1983: Çin nehir yunusunun avlanmasını yasaklayan ulusal yasa çıkarıldı.
  • 1984: Çin nehir yunusunun kötü durumu Çin'de gazete başlıklarına çıktı[11]
  • 1986: Hayvan sayısı 300 civarında tahmin edildi
  • 1989: Gezhouba barajı tamamlandı
  • 1990: Hayvan sayısı 200 civarında tahmin edildi
  • 1994: Üç Boğaz barajının inşası başladı
  • 1996: IUCN türü soyu tükenmesi çok büyük tehlike altında listesine aldı
  • 1997: Hayvan sayısının 50'den az olduğu tahmin edildi. (İncelemede 23 tane bulundu)
  • 1998: İncelemede 7 tane bulundu
  • 2003: Üç Boğaz barajı su tutmaya başladı
  • 2004: En son görülen yunus, ağlara takılıp ölen bir yunustu
  • 2006: İncelemede hiç karşılaşılmadı, "büyük bir olasılıkla soyunun tükendiği" açıklandı

İncelemeler
1979 ile 1996 yılları arasındaki Yangtze Nehri Çin nehir yunusu incelemelerinin sonuçları (* yalnızca nehrin aşağı kısımları) [3]
Yıl İnceleme alanı İncelenen mesafe (km) Görülen Çin nehir yunusu sayısı Tahmin edilen Çin nehir yunusu sayısı
1979[12] Wuhan-Chenglingji 230 19 -
1979[13] Nanjing-Taiyangzhou 170 10 -
1979-1981[14] Nanjing-Guichi 250 3-6 grup 400
1978-1985[15] Yichang-Nantong 1600 >20 grup 156
1985-1986[16] Yichang-Jiangyin 1510 42 grup 300
1979-1986[17] Fujiangsha-Hukou 630 78-79 100*
1987-1990[18] Yichang-Shanghai 1669 108 200
1989-1991[19][20] Hukou-Zhenjian 500 29 120
1991-1996[21] Xinchang-Wuhan 413 42 <100

Koruma çabaları

Çin tarafından nehir yunuslarının tehlike altında olduğu tanındıktan sonra hükûmet yunus avlamayı yasakladı, balık avlamada bazı kısıtlamalar getirdi ve doğal koruma alanları oluşturdu.

1978 yılında Çin Bilimler Akademisi (中国科学院) tarafından Wuhan Hidrobiyoloji Enstitüsü'nün bir şubesi olarak Tatlısu Yunusları Araştırma Merkezi (淡水海豚研究中心) kuruldu. 1980'lerde ve 1990'larda yunusları yakalayıp koruma altındaki alanlara yerleştirmek için çeşitli girişimlerde bulunuldu. Güdülen strateji bir yetiştirme programıyla türün nüfusunu artırmak, Yangtze Nehrindeki koşulları iyileştirdikten sonra yunusları tekrar doğal ortamına bırakmaktı. Ancak nadir görülen ve hızlı hareket edebilen yunusları yakalamanın oldukça zor olduğu görüldü, ayrıca yakalanan yunusların hiçbiri birkaç aydan uzun bir süre hayatta kalmadı.[9]

Çin'in ilk suda yaşayan türleri koruma örgütü olan Wuhan Çin Nehir Yunusu Koruma Vakfı (武汉白鱀豚保护基金) 1996 yılının Aralık ayında kuruldu. Bir fonda 1.383.924,35 CNY (yaklaşık 100.000 USD) toplayan vakıf bu parayı in vitro hücre korunmasında ve 1998'de sel baskınına uğrayan Şişou Korunağı da dahil olmak üzere Çin nehir yunusu tesislerini işletmek için kullanmıştır.

Yangtze boyunca Çin nehir yunusu koruma çabaları

1992'den beri Yangtze üzerinde koruma altında beş bölge ulusal ya da eyalet Çin nehir yunusu koruma bölgesi olarak ayrılmıştır. Çin nehir yunusu aktif olarak koruma altında olduğu ve balık avlamanın yasaklandığı ve Yangtze Nehrinin ana kolunda bulunan bu koruma parklarının dördü şunlardır: Şişou Şehri ve Xin-Luo Ulusal Çin nehir yunusu koruma bölgesi ile Tongling ve Zhenjiang Eyalet Çin nehir yunusu koruma bölgesi. Bunlara ek olarak beşinci bir koruma bölgesi Şişou şehrine yakın, nehrin kuzey kıyısının ötesindeki bir akmazda kurulmuştur ve adı Tian-e-Zhou akmaz yarı doğal koruma bölgesidir. Bir araya geldiğinde bu bölgeler yaklaşık 350 kilometrelik bir alanı yani Çin nehir yunuslarının yaşadığı bölgenin üçte birini kaplar. Dolayısıyla yunusların doğal yaşam alanlarının üçte ikisi koruma altında değildir.[3]

Bu beş koruma bölgesinin yanı sıra Jianli, Chenglingji, Hukou, Wuhu ve Zhengjiang'da beş “Koruma İstasyonu”da bulunur. BU istasyonlarda iki gözlemci ile yasadışı balık avcılığını araştırmak için günlük devriye görevinde kullanılan motorlu bir tekne bulunur.[3]

2001 yılında Çin Hükümeti, Yangtze Nehrinin memelilerini korumak için bir eylem planını onayladı. Bu eylem planı, 1968 çalışma grubunda belirlenen ve ulusal Çin nehir yunusunu koruma politikası olarak belirlenen üç önlemi tekrar vurguladı. Tüm bu yasal düzenlemelere ve çalışma gruplarına rağmen Çin'de koruma çabalarına ayıracak çok az bir fon mevcuttu. Projeye başlamak ve üç yıl sürdürebilmek için yaklaşık 1 milyon USD gerektiği tahmin edilmiştir.[22]

Su memelilerini kurtarmak için yeterli çaba verilmediği ve geç kalındığı kanıtlanmıştır. Baiji.org Vakfının baş yöneticisi August Pfluger "Çin Hükümetinin stratejisi iyi bir stratejiydi ancak eyleme geçecek zamanımız yoktu." demiştir.[23]

Doğal ortamında koruma

Biliminsanları en iyi eylem planının türü doğal ortamında koruma çabalarıyla paralel yürüyen doğal ortamı dışında koruma çalışmaları olduğunu kabul etmektedir. Yunusların doğal yaşam ortamını korumak için Yangtze Nehrindeki bozulma geri çevrilmelidir. Doğal ortamı dışında koruma projelerinin amacı zamanla yeterli sayıda yunus yetiştirdikten Tangtze'ye geri bırakılması dolayısıyla da doğal yaşam alanlarının da bu şekilde zaten korunmasının sağlanmasıdır.

Doğal ortamı dışında koruma

Şişou Tian-e-Zhou, Hubei eyaletinde Şişou şehrinin yakınında bulunan 21 kilometre boyunda ve 2 kilometre genişliğinde bir akmazdır. Şişou yarı doğal bir koruma alanının gerektirdiklerşne saip olan minyatür bir Yangtze olarak tanımlanmıştır. 1992 yılında ulusal koruma alanı ilan edilen bölgenin yalnızca nehir yunusu için değil aynı zamanda Yangtze sırt yüzgeçsiz yunus için de kullanılması amaçlanmıştır. 1990 yılında ilk sırt yüzgeçsiz yunusların getirildiği koruma bölgesinde o zamandan beri bu yunusların hayatta kaldığı ve ürediği gözlemlenmiştir. 2005 Nisan ayında koruma alanında 26 sırt yüzgeçsiz yunus olduğu bilinmektedir. 1995 Aralık ayında akmaza getirilen dişi bir nehir tunusu 1996 yazında sel baskını sırasında ölmüştür. Her yıl olan sel baskınlarıyla başaçıkmak için Yangtze ile Şişou arasına bir bent inşa edilmiştir. Akmazın su akış yönüne göre aşağıdaki ağzına yapılan bir bent kapısı ile akmazdaki su kontrol altında tutulabilmektedir. Ancak bent kapısı yapıldıktan sonra yıllık besin transferi oluşamadığından akmazdaki suyun kalitesinin kötüleştiği bildirilmiştir. Akmazın içindeki ada da yaklaşık 6.700 kişinin yaşaması nedeniyle kısıtlı olarak balık avlanmasına izin verilmektedir.[3]

Yakalanmış örnekler

1992 yılında Wuhan'da Hidrobiyoloji Enstitüsünde (IHB) diğer koruma çalışmalarına ek olarak, tüm tehditlerden uzak ve rahatlıkla gözlem yapılabilecek bir Çin nehir yunusu koruma dolphinaryumu inşa edildi. Bu yerde bir iç ve dış havuzlar, su filtreleme sistemi, besin depolama ve hazırlama birimi, araştırma laboratuvarı ve küçük bir müze bulunur. Aynı zamanda turizm sayesinde para kazanılarak nehir yunusu koruma adına kullanılması da amaçlanmıştır. Havuzlar çok geniş değildir (25 m.'lik yay şeklinde x 7 m genişliğinde x 3.5 m derinliğinde, 10 m çapında, 2 m derinliğinde ve 12 m çapında, 3.5 m derinliğinde) ve aynı anda çok fazla nehir yunusu bir arada bulunamaz.

Tabloda kullanılan kısaltmalar

IHB: Hidrobiyoloji Enstitüsü
NNU: Nanjing Normal Üniversitesi
NFRI: Nanjing Balıkçılık Araştırma Enstitüsü

Yakalanmış Çin nehir yunusları[24]
Ad Süre Yer Cinsiyet Bakım durumu Yaşam süresi
Qi Qi 12 Ocak 1980 - 14 Temmuz 2002 IHB E Dışarıda ve içeride, filtre edilmemiş su 22,5 yıl
Rong Rong 22 Nisan 1981 - 3 Şubat 1982 IHB E Dışarıda filtre edilmemiş su 228 gün
Lian Lian 31 Mart 1986 - 14 Haziran 1986 IHB E Dışarıda filtre edilmemiş su 76 gün
Zhen Zhen 31 Mart 1986 - Eylül 1988 IHB D Dışarıda filtre edilmemiş su 2.5 yıl
Su Su 3 Mart 1981 - 20 Mart 1981 NNU D İçeride 17 gün
Jiang Jiang 7 Aralık 1981 - 16 Nisan 1982 NFRI E Dışarıda filtre edilmemiş su 129 gün

2006 araştırma seferi

Xinhua Haber Ajansı, 4 Aralık 2006 tarihinde Yangtze Nehrinde 30 araştırmacı tarafından sürdürülen altı haftalık araştırma seferinin sonunda hiçbir Çin nehir yunusunun gözlemlenemediğini bildirilmiştir. Yangtze Tatlısu Yunusları Araştırma Seferinin bu olumsuz haberle sonuçlanması ilk olarak bir deniz memelisinin soyunun tükenmesine insanların neden olduğu şüphelerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur.[25] Kötü su ve hava koşulları nedeniyle herhangi bir yunus görülmemiş de olabilir [1] ancak bazı biliminsanları tarafından 13 Aralık 2006 tarihinde Çin nehir yunusunun soyunun kısmen tükenmiş olduğu yani türün soyunu sürdürmek için gereken sayıdan daha az bir yunus kaldığını açıklamıştır.[1]

Türün geleceği hakkında umut taşıyan Dünya Doğayı Koruma Vakfı Wuhan bürosu müdürü Wang Limin "Araştırma seferi sonucunda hiç nehir yunusu görülmemesi ne türün yokolduğunu ne de soyunun kısmen tükendiğini kanıtlamaz çünkü çok kısa bir sürede çok önemli bir mesafe katedilmiştir... Ancak, oldukça endişeliyiz. Yangtze'nin koşulları oldukça kötüleşti ve geçmişte olduğunda çok daha az sırt yüzgeçsiz yunusla karşılaştık."[26]

Kaynakça
  1. "The Chinese river dolphin is functionally extinct". baiji.org. 13 Aralık 2006. 4 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2006.
  2. Reeves, R.R., Smith, B.D., Crespo,E.A. & Notarbartolo di Sciara, G. (eds.) (2003) Dolphins, Whales and Porpoises: 2002-2010 Conservation Action Plan for the World’s Cetaceans. IUCN/SSC Cetacean Specialist Group. IUCN, Glad, Switzerland and Cambridge, U.K.
  3. "Report of the Workshop on Conservation of the Baiji and Yangtze Finless Porpoise" (PDF). 28 Ekim 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Aralık 2006.
  4. "Animal Info - Baiji". animalinfo.org. 30 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2006.
  5. Nowak, R.M. 1999. Walker's Mammals of the World. 6th Ed. The Johns Hopkins Univ. Press, Baltimore.
  6. Culik, B. (2003). "Lipotes vexillifer, Baiji". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2006.
  7. IWC. 2000. Report of the Standing Sub-Committee on Small Cetaceans. IWC/52/4. 52nd Meeting of the International Whaling Commission, Adelaide, Australia.
  8. "Rescue Plan Prepared for Yangtze River Dolphins". China Daily. 11 Temmuz 2002. 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2006.
  9. "Red List of Threatened Species". International Union for Conservation of Nature and Natural Resources. 15 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2006.
  10. "Last Chance for China's Dolphin". BBC News. 27 Haziran 2006. 6 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2006.
  11. Adams, Douglas. Last Chance to See.
  12. Chen, P. (1980). "Distribution, ecology, behaviour and protection of the dolphins in the middle reaches of the Changjiang River (Wuhan-Yueyang)". Oceanologica Limnologia Sinica. Cilt 11. ss. 73-84.
  13. Zhou, K. (1980). "Observations on baiji (Lipotes vexillifer) and finless porpoise (Neophocaena asiaorientalis) in the lower reaches of the Chiang Jiang". Scientia sinica. Cilt 23. ss. 785-795.
  14. Zhou, K. (1982). "A brief report on observations of the baiji (Lipotes vexillifer) in the lower reaches of the Yangtze River between Nanjing and Guichi". Acta Theriologica Sinica. Cilt 2. ss. 253-254.
  15. Lin, K. (1985). "Population size and conservation of Lipotes vexillifer". Acta Zoologica Sinica. Cilt 5. ss. 77-85. [translated by C.H. Perrin, edited by W.F. Perrin, Southwest Fisheries Science Center Administrative Report LJ-86-27}}
  16. Chen, P. & Hua, Y. (1989) Distribution, population size and protection of Lipotes vexillifer. pp. 78–81 In W.F. Perrin, R. L. Brownell, Jr., K. Zhou and J. Liu (eds.), Biology and conservation of the river dolphins. Occasional Papers of the IUCN Species Survival Commission, No. 3.
  17. Zhou, K. and Li, Y. 1989. Status and aspects of the ecology and behaviour of the baiji (Lipotes vexillifer) in the lower Yangtze River. pp. 86–91 In W. F. Perrin, R. L. Brownell Jr., K. Zhou and J. Liu (eds.), Biology and conservation of the river dolphins. IUCN Species Survival Commission Occasional Paper 3.
  18. Chen, P. (1993). "Appraisal of the influence upon baiji, Lipotes vexillifer by the Three-gorge Project and conservation strategy". Acta Hydrobiologica Sinica. Cilt 17. ss. 101-111.
  19. Zhou, K. (1993). "Photo-identification and population monitoring of the baiji (Lipotes vexillifer) on the lower Yangtze". Working paper presented to Baiji Population and Habitat Viability Workshop, Nanjing, China. June 1–4 1993.
  20. Zhou, K. (1993). "The population status of the baiji in the lower reaches of the Yangtze". Working paper presented to Baiji Population and Habitat Viability Workshop, Nanjing, China. June 1–4 1993.
  21. Wang, D. (1998). "Conservation status and the future of baiji and finless porpoise in the Yangtze River of China". Report on the eight international symposium on river and lake environments. ISRLE’96, Wuhan, China. 34. harf sırasında bulunan |dergi= parametresi line feed character içeriyor (yardım)
  22. "Conservation of the Yangtze River Dolphin: Emergency Implementation Meeting" (PDF). 26 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
  23. "INTERVIEW-Chinese river dolphin almost certainly extinct". Reuters AlertNet. 13 Aralık 2006. 5 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2006.
  24. "baiji.org foundation". 15 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2006.
  25. "Rare Yangtze dolphin may be extinct". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2006.
  26. "Chinese River Dolphin (Baiji) Feared Extinct, Hope Remains for Finless Porpoise". WWF. 15 Aralık 2006. Erişim tarihi: 15 Aralık 2006.

Dış bağlantılar

Haberler
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.