Alâeddin Tekiş

Alâeddin Tekiş (tam ismiyle: Alaeddin Tekiş Alaü'd-dünya ve Din Ebu'l-Muzaffer d. ? - o. 1200) 1172 ile 1200 döneminde Harezmşahlar devletinin hükümdarlığını yapmıştır.[1]

Alâeddin Tekiş
Harezmşah Sultanı
Hüküm süresi	1172 – 1200
Önce gelen	İl Arslan Harezmşah
Sonra gelen	Alaaddin Muhammed Harezmşah
Eş(leri)	Terken Hatun
Tam ismi Alaeddin Tekiş Alaü'd-dünya ve Din Ebu'l-Muzaffer
Hanedan	Harezmşahlar
Babası	İl Arslan Harezmşah
Ölüm	1200
Dini	Sünni İslam

Hükümdarlık dönemi

1072'de babası Harezmsah Hükümdarı İl Arslan öldüğünde hem Tekiş ve hem de küçük kardeşi Sultan Şah tahta geçme haklarını ilan ettiler. O zaman Cend şehri valisi olan Tekiş küçük kardeşinden daha önce ülkenin başkenti olan Gürgenç'e erişti ve hemen hükümdar ilan edildi. Ama bu hedefe erişmek için Harezmşah devletinin tabi olduğu Karahitay devletinin iznini ve desteğini almış bulunuyordu. Kardeşi Sultan Şah ise şahlık iddiasından vazgeçmeyip Horasan'ın kuzeyine kaçıp Merv şehrinde kendi hükümdarlığını ilan etti. 1187'de Tekiş Nişapur'u eline geçirip oraya kendi oğlu Malik Şah'ı vali tayin etmesine rağmen Sultan Şah 1193'te ölünceye kadar Horasan diğer taraflarında (Merv, Tus, Serahs) bağımsız olarak hükümdarlık yaptı ve devamlı olarak Tekiş'i tehdit altında bulundurdu.[2]

Aleddin Tekiş Harezmşah tahtını ele geçirmekte ve tahtın kendine ait olduğunu iddia eden kardeşi Sultan Şah'ın hücumlarına karşı koymakta kendisine yardım eden Karahitaylılara büyük bir minnet borcu olması gerekmekteydi. Buna rağmen Tekiş Karahitay kontrollerine; özellikle Harezmşah topraklarında vergi toplamalarına ve Karahitay vergi memurlarına karşı gelmişti. 1172'de Harezmşah'ın Karahitaylara ödemesi gereken yıllık tazminat geciktiği zaman Karahitaylar Harezmşah arazilerine hücum edip işgale etmeye başladılar. Bu Karahitay hücumunun bir nedeni de tahta göz dikmiş olan kardeşi Sultan Şah'ın Karahitayları kışkırtması ve kendisi tahat geçerse Karahitaylara daha uygun ve daha rahatça toplanan tazminatı vereceğini onları inandırması idi. Tekiş bu Karahitaylar hücumunu durdurmayı başardı . Bununla kalmayan Tekiş karşı hücuma geçerek geçici olarak Buhara şehrini eline geçirdi.

Diğer Harezmşah sultanları gibi Tekiş de ordusuna gereken askeri bulmak için bozkırdaki göçebe Türklerin bitmez bir kaynak olduğunu bilmekteydi. Fakat bu türlü toplanan askeri birliklerin de eğitimi, özellikle disiplini arzu edilen standartlara yetişmemekteydi. Sultan Tekiş'in karısı Terken Hatun ya bir Kıpçak veya Kangli prensesi idi ve Harezm'in kuzeyinde Dest-i Kıpçak'taki göçebe Türkler ona inadıkları için bu yörelerden asker toplamak bir bakıma kolaylaşmıştı. 1195 kışında Sultan Tekiş Seyhun nehri kuzeyinde bulunan Kayır Büku Han üzerine bir sefer yaptı. Kuzey sınırlarını savunmanın yanında Tekiş'in en önemli askerî harekâtları, kardeşi Sultan Şah'a karşı hücumu, Karahitaylara karşı verdiği savunma ile kuzey Horasan'a ve Ceyhun nehri kıyılarına yerleşmiş olan Gurlular üzerine hücumu olmuştur.

Alaeddin Tekiş hayatının son on yılında devletini kuzey ve batı İran'ı ele geçirerek genişletmekle geçirdi. Bu uğraşta başarılı olmasının baş nedeni Büyük Selçuklu Devletinin çökmesiydi. Irak'ta büyük Selçuklulara karşı olan Bağdad'daki Abbasi halifesi El-Nasır'ın da onayıyla 1192'de Harzemsah orduları (şimdiki Tahran yakınlarındaki) Rey şehrine kadar ilerlediler. Bu ilerlemeyi önlemeye çalışan ve Büyük Selçuk Devleti sultanlığına aday olan Sultan III. Tuğrul bin Aslan (saltanatı 1176-1194) Harezmsah ordusu ile Rey şehri yakında giriştiği çarpışma sonucu öldürüldü. Bundan sonra Harezmşah ordusu Batı İran'a doğru ilerleyerek ta Hemedan'a kadar ilerledi. Bu ilerleme ile Harezmşah orduları eski Abbasi İmparatorluğuna ait olan ve hala Bağdat'daki Abbasi Halifeleri tarafından sahip çıkılan arazileri de ellerine geçirmiş oldular. Bağdad'daki Abbâsî halifesi Harezmşahların Orta-Asyadaki arazileri yanında Horasan ve batı İran yönetici hükümdarlığı teyit etmek zorunda kaldı.

Fakat işgal edilen topraklar ile Harezmşah orduları arasında devamlı bir zıtlık ve çekişme bulunuyordu ve bu bölgelerin halkı Harezmşahlıları hiç sevmiyorlardı. Sultan Alaeddin Tekis öldüğü zaman batı İran'da bulunan Harezmşah ordularına karşı bir halk hücumu oldu ve Harezmşahlar orduları büyük kayıplar verdi. Bu rekabet ve ordulara hücumlar tahta yeni çıkan Alaeddin Muhammed saltanatı döneminde de devam etti.

Dipnotlar

1. Y.H. Baur'a gore "Tekis" ismi Türkçe olup "savaşta vuran kişi" anlamına gelmektedir. Bknz: Bayur, Yusuf Hikmet, (1950), "Harizmşah Alâü’d-Din “Tekiş” ’in adı hakkında," Belleten, Cilt: 14 No: 56 say.589-95.
2. Cuvaynı, say.289-91, 357

Dış kaynaklar

• Taneri, Aydın (1989) Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ISBN 975-389-110-5.
• Kafesoğlu, İbrahim (1965), Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara:
• İngilizce Wikipedia "Ala_ad-Din_Tekish" maddesi (İngilizce) (Erişim:27.6.2010)
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa (Dünya Fatihi Tarihi) Çeviren: Mürsel Öztürk,(1999) Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. (İngilizce çeviride Cilt II say.289-91, 357 )
• Encyclopedia Iranica'da "Tekiš b. Il Arslan" maddesi Burada bulunan bibliyografya listesi (İngilizce) (Erişim:27.6.2010)

Resmî unvanlar
Önce gelen: İl Arslan Harezmşah	Harezmşah Sultanı 1172 - 1200	Sonra gelen: Alâeddin Muhammed