Harezmşahlar Devleti

Harezmşahlar veya Harzemşahlar Devleti (Farsça: خوارزمشاهیان Hārezmşāhiyān), Orta Asya'da Harezm bölgesinde Kutbeddin Muhammed Harezmşah tarafından kurulan bir Türk-İslam devletidir.[2][3] Bu devlet, Anadolu Selçuklu Devleti ile 1230 yılında yapılan Yassı Çemen savaşı sonucunda iyice zayıflamış, 1231 yılında Celaleddin'in ölümü ile yıkılmıştır.

Farsça: خوارزميون/Hārezmşāhiyān Harezmşahlar
1077-1231
Bayrak
Harezmşahların 1190'den 1220 kadar sınırları
Başkent	Gürgenç[1] (1077–1212) Semerkand (1212–1220) Gazne (1220–1221) Tebriz (1225–1231)
Yaygın diller	Türkçe ve Farsça
Hükûmet	Oligarşi
Han
• 1097-1128	Kutbuddin Muhammed Harezmşah
• 1128-1156	Kızıl-Arslan Atsız
• 1156-1172	İlarslan
• 1173-1200	Alâeddin Tekiş (Tökiş)
• 1200-1220	Alâeddin Muhammed
Tarihçe
• Kuruluşu	1077
• Dağılışı	1231
Öncüller Ardıllar Büyük Selçuklu Devleti Moğol İmparatorluğu
Moğol istilası sonrası Celaleddin Harezmşah (Mengüberti) 1220-1231

Moğol istilası öncesi Avrasya

Amuderya bölgesi Orta Çağ'da "Harezm" (Harizm) ve hükümdarlar "Harezmşah" olarak anılırdı. XI. yüzyılın sonlarına doğru bu bölgede kurulan yerli etnik bir topluluk olan ve Türkçe konuşan yerel halkın kurduğu bu devletin adı da Harezmşahlar'dır.

Tarihi

Buranın adı "Harezm" olduğundan, öteden beri burada hüküm sürenlere "Harezmşah" denilmiştir.Kapladığı Alan :(5.000.000 km 2) İran, Güney Kafkasya, Dağıstan, Umman Denizi, Afganistan, Maveraünnehir, Harzem, Balkaş ile Aral Gölleri arasıdır.[4]

Harezm Devletinin Doğuşu

Harezm bölgesinde Büyük Selçuklu Devleti'ne bağlı olarak merkezden atanan valilerle yönetilen bu eyalette, Anuş Tekin zamanında serbest yaşamaya başlanmıştır. 1128’de Harezm valisi olarak atanan Atsız döneminde yarı bağımsızlık kazanmıştır.

Kutbuddin Muhammed

Anuş Tekin'in oğlu Kutbeddin Muhammed, Selçuklulara bağlı kalarak, "Harezmşah" unvanı ile bu bölgenin valiliğini üstlenmiştir.

Atsız Harezmşah ve İl Arslan Harezmşah dönemleri

Kutbüddin Muhammed'in ölümünden sonra yerine geçen büyük oğu Atsız, 1141'de Büyük Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer'in Katvan Savaşı'nda Karahitaylar tarafından bozguna uğratılmasından istifade ederek Selçuklulara karşı isyan etmiş ve 1142'de Horasan'a saldırarak Merv ve Nişabur'u işgal etmiştir. Ancak 1143 ve 1147'de Ahmed Sencer Atsız'a karşı cezalandırıcı seferini düzenlemiş ve ikinci seferde Atsız yönetim merkezi olan Urgenç'i kaybederek teslim etmiştir. Başka bir kaynakta ise Oğuz ve Müslüman oldukları ve saray kökenli oldukları için Sencer'e bağlı kalmayı kabul ettikleri yazmaktadır[5]

Atsız ve Atsız'ın ölümünden sonra tahta geçen oğlu İl Arslan'ın devirlerinde hem Irak Selçukluları hem de Kara Hıtay ila mücadele edildi. Nitekim İl Arslan, Sultan Sencer'in ölümü üzerine bağımsızlığını ilân etti.

Tekiş Harezmşah dönemi

İl Arslan'ın oğlu Alaaddin Tekiş, kendisini Selçukluların devamı ve varisi olarak görmüş ve "Sencer" unvanını kullanmıştır. Abbasiler ile iyi ilişkiler kurmuş ve Bâtınîlere karşı halifeyi savunmuşlardır. Bu yüzden Selçukluların varisi olan Harezmşahların yükselişleri Alaaddin Tekiş döneminde olmuştur.

Tekiş, 14 Ekim 1182'de Buhara, 1183'te Cuzcan ve Mazenderan, 18 Mayıs 1187'de Nişabur, 1192'de Rey ve Tahran'ı fethetti. Daha sonra Karahitay'a yöneldi bu devletin ordularını mağlup ettikten sonra ve 1194'te Rey'de II. Tuğrul Bey'in ordusunu yenerek Irak Selçukluları'nı yok etti ve Batı İran'ı topraklarına kattı.

Alaaddin Muhammed Dönemi

Alaaddin Tekiş'in oğlu olan Alaaddin Muhammed döneminde 1204'te Herat, 1206'da Belh, Cuzcan, Toharistan, Sistan, Sicistan, 1207'de Semerkant, 1210'da Taberistan ve Maveraünnehir alındı. 1210'da Gurlular ortadan kaldırıldı, 1212'de de Karahanlı Devleti'ne son verilerek tüm toprakları Harzemşahlara katıldı. 1211'de Taşkent, Fergana, Mekran ve Belucistan, 1223'te Kazvin ve Azerbaycan fethedildi.

Alaaddin Muhammedin en büyük rüyası Çin'i ele geçirmekti[5] Fakat bu dönemde Moğollar Çin'i alarak büyük güç haline gelmişlerdi. Siyaset gereği Moğol tehlikesini görmüş ve Moğollarla iyi geçinmeye çalışmıştır. Moğollarla ticaret anlaşması imzalamıştır.

Bir Moğol ticaret kervanının Harzemşah valisi İnalcık tarafından yağmalanması ve geri kalanlarının da sakallarının yakılıp geri gönderilmesi yüzünden Moğollarla ilişkiler bozulmuştur; bu olay tarihe Otrar Faciası olarak geçmiştir. Kervanı yağmalatma sebebi; Moğol kervanındaki pahalı eşyalar ve değerli kervan mallarıydı. Bazı kaynaklara göre ise kervan Cengiz Han tarafından casusluk amacıyla gönderilmiş ve bundan kuşkulanan Otrar valisi ise kervandaki tüccarları öldürmüştür. Diğer kaynaklar ise Otrar Faciası'nda şehre yollanan kervanın farklı kışkırtma yöntemleri ile savaş çıkartmak için çabaladıklarını yazar. Her ne sebeple olursa olsun bu olaydan sonra Cengiz Han'ın Otrar valisi'nın kendine teslim edilmesini isteyen iletisini getiren Moğol elçilerinin Alaaddin Muhammed tarafından öldürtülmesi de Moğollar'i savaşa kışkırttığı inkar edilemez.

1220'de bütün ülke Moğolları'nın istilâsına uğradı ve bu saldırı Harezm devletinin sonunu hazırladı. 11 Şubat'ta Buhara, 17 Mart'ta Semerkant, yine Mart'ta Hocent, Cend ve Otrar, Mayıs'ta Urgenç, Zave ve Habûşan, Temmuz'da Semnan, Ağustos'ta Âmil, Rey ve Tahran, Eylül'de Hamedan, Ekim'de Erdebil Moğol işgaline uğradı ve yerle bir edildi. 14 Haziran 1222'de Herat da düştü.

Bundan sonra Orta Asya'da Moğol istilası başlamış; Türk Dünyası birikiminde ve medeniyetinde büyük tahriplere yol açmıştır.

Moğollardan kaçan Alaaddin Muhammed Hazar Denizi'nde bir adada ölmüştür.

Celaleddin Dönemi

Alaaddin'in oğlu Celaleddin Harezmşah Afganistan'da Moğollara mücadele vererek güneye çekilmiş ve İndus Nehrini geçerek Hindistan'a girmiştir. Cengiz Han Moğolistana döndükten sonra Celaleddin İran'a dönüp Irak'tan Azerbaycan bölgesine girmiş ve 1225'te Atabeyliklerinden İldenizlileri yok ederek Tebriz'i almıştır.

Yassı Çemen Savaşı

Celaleddin Azerbaycan'dan hareket ederek Gürcistan'ı işgal etmiş ve 10 Mart 1226'da Tiflis'i de fetihle, Güney Kafkasya'dan Doğu Anadolu Bölgesi'ne kadar topraklarını genişletmiştir. Ancak Celaleddin Doğu Anadolu'nun egemenliği üzerine Anadolu Selçuklular ve Suriye'ye hükümeden Eyyubiler ile çatışmıştır. 10 Ağustos 1230'da Yassıçemen Savaşı'nda Anadolu Selçukluları karşısında yenilgiye uğrayan Celaleddin'in 17 Ağustos 1231'de ölümü üzerine Harezmşahlar Devleti tamamen ortadan kalktı.

Hanedanın Anadolu'ya Geçişi

Moğollardan kaçan halkın ve Harzem soylularının amacı Anadolu'ya sığınmaktı. Ancak politik çıkarlar Harezm hükümdarlığının yok olmasına neden olmuştur. Bunun yanında hanedanlıkla gelen halkın ve soyluların Selçuklulara karıştığı düşünülmektedir.[5]

Yayılma Alanı ve Kültürü

Devletin en parlak olduğu dönemde yayılma alanı İran, Güney Kafkasya, Dağıstan, Umman Denizi, Afganistan, Maveraünnehir, Harzem, Balkaş ile Aral Gölleri arasıdır. (5.000.000 km²).

Harezmşahlar her yönüyle İran kültürünü taşımaktadır. Sanat tarzları Selçuklu üslubundadır. Devletin yönetim organizasyonu Büyük Selçuklulara benzemektedir. Harezmşahlar, Orta Asyanın Moğol istilasından önce son gücü ve güçlü devleti olmuşlardır.

"Harzem", "harezm" "havarizm", "xorazm" kelimeleri günümüzde "horzum" olarak anılmaktadır.[6][7][8]

Harezmşah Hükümdarları

1. Anuş Tekin (1077 - 1097)
2. Kutbeddin Muhammed (1097 - 1128)
3. Atsız Harezmşah (1128 - 1156)
4. İl Arslan Harezmşah (1156 - 1172)
5. Sultan Şah (1172-1193) Kuzey Horasan'ı yönetmişti.
6. Alâeddin Tekiş Harezmşah (1172 - 1200)
7. Alâeddin Muhammed Harezmşah (1200 - 1220)
8. Celaleddin Harezmşah (1220 - 1231)

Soyağacı

Anuş Tekin (1077-1097)

Kutbeddin Muhammed (1097-1128)

Atsız Harezmşah (1127-1156)

İl Arslan Harezmşah (1156-1172)

Sultan Şah (1172-1193)

Alâeddin Tekiş (1172-1200)

Alâeddin Muhammed (1200-1220)

Celâl’ed-Dîn Harzem Şâh Menkûberti (1220-1231)

Notlar

1. "Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun". ttk.org.tr. 2012. 19 Nisan 2013 tarihinde kaynağından (WMV) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013.
2. Bosworth in Camb. Hist. of Iran, Vol. V, pp. 66 & 93; B.G. Gafurov & D. Kaushik, "Central Asia: Pre-Historic to Pre-Modern Times"; Delhi, 2005; ISBN 81-7541-246-1
3. C. E. Bosworth, "CHORASMIA ii. In Islamic times" in: Encyclopaedia Iranica (reference to Turkish scholar Kafesoğlu), v, p. 140, Online Edition: "The governors were often Turkish slave commanders of the Saljuqs; one of them was Anūštigin Ḡaṛčaʾī, whose son Qoṭb-al-Dīn Moḥammad began in 490/1097 what became in effect a hereditary and largely independent line of ḵǰᵛārazmšāhs." (LINK)
4. "Harzemşahlar Devleti / Anuş Tegin-1097-1231". Çalışma yazı:Tekin Gün-01.08.2020. mootol.Kültür Sanat. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
5. Taneri, Aydin (1989) Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, ISBN 975-389-110-5 s.15 vd.
6. [www.avsarobasi.com/avsar.../avsar-oymak-ve-obalari.html?id=467 "Harzem / Horzum"] |url= değerini kontrol edin (yardım).
7. "Harzem Yörükleri". 27 Aralık 2015 tarihinde [www.avsarobasi.com/forum/index.php?topic=593.0;wap2 kaynağından] |url= değerini kontrol edin (yardım) arşivlendi.
8. "Soyadlarımızın Kökeni". 10 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2012.

Ayrıca bakınız

• Karahitaylar
• Büyük Selçuklu Devleti

Dış kaynaklar

• Taneri, Aydın (1989) Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ISBN 975-389-110-5.
• Kafesoğlu, İbrahim (1965), Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara:
• Köymen, Mehmet A. (1954), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt II: İkinci Imparatorluğu Tarihi, Ankara: say.311-53,445
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, (Tr. Çev.: Mürsel Öztürk),(1999) Tarih-i Cihan Güşa (Dünya Fatihi Tarihi) Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. (İngilizce çeviride Cilt II)
• İngilizce Wikipedia "Khwarezmid_Empire" maddesi (İngilizce) (Erişim:27.6.2010)
• Fransızca Wikipedia "Khwârazm-Shahs" maddesi (Fransızca) (Erişim:27.6.2010)