Ballıbabagiller
Lamiaceae, Labiatae veya Ballıbabagiller, 236 cins ve 7,280 tür ile temsil edilen dünya çapında özellikle ılıman kuşakta yayılış gösteren bir bitki familyasıdır.
| Ballıbabagiller | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Lamium maculatum | ||||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Lamium L. | ||||||||||||||||
|
Metne bakınız. | ||||||||||||||||
| Dış bağlantılar | ||||||||||||||||
|
Genellikle ot, nadiren ağaç ve çalı formunda bulunan bitkilerdir. Familya bitkilerinin en belirgin özellikleri; dört köşeli bir gövdeye, sap boyunca uzanan halkasal (vertisillat) yaprak dizilişine ve uçucu yağlara sahip olmalarıdır. Familya bitkileri; uçucu yağlarından ötürü kozmetik ürünlerin bileşiminde yer almakta, çeşitli yiyecek ve içeceklerin hazırlanmasında kullanılmaktadır. Mercanköşk, yarpuz, nane, kekik, ada çayı, lavanta, biberiye, fesleğen, melisa, reyhan, ballıbaba bitkileri bu familyada yer almaktadır.
Etimoloji
Familyanın diğer yaygın ismi ve alternatif ismi olan Labiatae (Jussieu), taç yapraklarının şeklinden dolayı verilmiştir. Latince labia (dudak) kelimesinden gelmektedir.
Familyanın yaygın ismi olan Lamiaceae (Martynov) ise çiçek şekline atıf olan Latince lamium (açık ağız) kelimesinden gelmektedir.
Anatomi ve Morfoloji
Üstün bir yumurtalığa sahip olan çiçekler, genellikle jinomik tarzda sahte septum oluşumu ile derinlemesine dört lobludur. Gövde sıklıkla dört köşeli ya da nadiren daha çok yaşlı kısımlarda yuvarlağımsı, dikten yerde yatık uçta yükselen, bazen gövdeden çoğalıcı uzun veya ince uzun toprak altı yapıdadır. Tüy örtüsü genellikle salgılı veya salgısız, sıkça uzun veya daha seyrek kısa tüylü, çoğunlukla çok hücreli-tek sıralı, basit, dallanmış, üçlü şekilde ya da yıldızsı, bazen 13 saplı uçlu, uzun baş hücreli olup kısa saplılar hemen hemen yok gibidir. Labiatae yıllık veya çok yıllık otsu bitkiler veya çalılardır, genellikle yoğun glandüler ve aromatiktir. Yapraklar zıt veya kıvrıktır ve basit veya nadiren pinnately bileşiktir; stipüller yoktur. Çiçekler biseksüel ve zigomorfiktir. Kaliks synsepalous, tipik olarak 5-merous, bazen 2-dudaklıdır ve genellikle 5-15 göze çarpan kaburgaya sahiptir. Corolla semptomatiktir ve tipik olarak bir üst dudak oluşturan 2 lob ve bir alt dudak oluşturan 3 lob ile bilabiattır. Androecium, ya 4 didinamous organlarından ya da loblar ile dönüşümlü olarak corolla tüpüne ya da perijen bölgeye bitişik iki organdan oluşur. Gynoecium, 2 halıdan oluşan tek bir bileşik yumurtalıktan, tek bir jinekolojik tarzdan oluşur, ve her biri tek bir bazal-aksil ovüle sahip 4 görünür lokal (yumurtalık duvarına izinsiz giriş) ile derin 4 loblu üstün yumurtalık. Stamenler ve yumurtalık arasında genellikle hipogeniöz, genellikle asimetrik bir nektarfeus disk bulunur. Meyve, nadiren etli ve sert olabilen dört adet 1 tohumlu fıstıktan oluşur. Glandüler olmayan veya giyim kıllarının yanı sıra Labiatae bitkilerinin yaprakları ve diğer hava kısımları çok sayıda glandüler trikom taşır . Bu salgı yapılarının iki ana türü Labiatae'de meydana gelir: glandüler kıllar (kişi başı kıllar) ve glandüler ölçekler (peltat kılları). Eski tip, sap uzunluğu ve kafa şeklinde çok değişkendir, ancak ikincisi, tek veya çift hücreli bir ayak, tek veya çift hücreli bir sap ve (en fazla) 18 hücreli bir kafadan oluşan az çok stabildir.
Çiçek Yapısı
Çiçek durumu temelde bıraktelerin ve üst yaprakların koltuklarında talkım şeklinde doğar ve yalancı çiçek durumu halkaları (vertisillasterler) oluşturacak şekilde daralmıştır. Vertisillasterler başak, baş, salkım veya talkım çiçek durumları şeklinde de olabilir. Çiçekler erselik veya ginodioyik bitkilerde erkek-verimsiz (işlev bakımından dişi). Bırakteler yapraklardan bariz farklı şekilde veya onlara benzer (çiçekyaprakları olarak adlandırılabilecekleri zaman) Bırakteoller var veya yok. Çanak genellikle 5-loplu olup üstte 3-dişli ve altta 2-dişli parçalıdır.
Lamiaceae Familyasının Filogenisi
Lamiaceae'nin Verbenaceae'den evrimleştiği yaygın olarak kabul görmüştür. Söz konusu iki familyada zigomorf çiçekler, karşılıklı yapraklar ve bikarpelli ginekeum gibi çoğu karakterler yönünden birbirinden ayrılmaktadır. Lamiaceae, Verbenaceae familyasından ginekeum ve meyve yapısından ayırt edilir. Çoğu Verbenaceae, terminal uçlu bölünmemiş bir ovaryuma sahipken Lamiaceae ise dört loblu bir ovaryuma sahiptir.
Ayırt Edici Özellikleri
Dekussat dizilişli yaprakların vevertisillastrum durumda çiçeklerin olması, kaliks ve korollanın bilabiat, stilusun ginobazik ve meyvanın 4 nuksa ayrılması ile diğer familyalardan kolaylıkla ayırtedilmesini sağlamaktadır. Başı 8 hücreli pul şeklindeki salgı tüyleri bu familya için karakteristiktir. Cinsler ise stamen sayısı, korolla şekli ve rengi, stamenlerin korollanın üst dudağına göre uzunluğu, tüy durumu, kaliks boyu, nutlet yapısı ve tek veya çok yıllık oluşuna göre ayrılır. Lamiaceae türlerinin büyük çoğunluğunun çiçekleri hermafrodittir. Ancak, Nepeta, Ziziphora ve Mentha cins taksonlarının hemen hemen yarısında erkek organlar körelmiş ve steril hale gelmiştir. Böylece çiçekler tamamıyla dişi fonksiyonludur.
Lamiaceae Familyasının Sınıflandırılması
Lamiaceae familyası değişik botanikçilerce polen morfolojilerine göre farklı alt kategorilere ayrılmışlardır. Erdtman familyayı polen (üç ve altı kolpuslu) morfolojilerine göre Lamioideae ve Nepetoideae olmak üzere iki alt familya'ya ayırmıştır.
Lamiaceae Familyasının Önemi
Lamiaceae familyası, içerdiği birçok bitkinin tıbbi ve aromatik karakterde olması ile dikkat çekmektedir. Familyadaki bazı bitkiler, özellikle bitkileri örten değişik çeşitte salgı tüylerinden kaynaklanan uçucu yağların güzel kokuları nedeniyle süs bitkisi olarak kullanılmak üzere kültüre alınmaktadır. Familyaya ait Marrubium cinsinin bazı türleri tıbbi öneme sahip olması sebebiyle dünyada çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır. Ayrıca bazı türlerin nektar içermesi arıcılıkta da bu familyaya olan ilgiyi arttırmıştır.
Uçucu Yağ Çalışmalarındaki Yeri
İlaçlarda var olan selüloz, pektin, şeker gibi bazı maddeler yanında çoğunluğunu uçucu yağların oluşturduğu esanslar da bulunmakta ve bu maddelerin önemli bir farmakolojik etkiye sahip oldukları bilinmektedir. Bitkilerden veya bitkisel droglardan elde edilen esansiyel yağlar olarak da bilinen uçucu yağlar hücre zarından kolaylıkla geçebilir, deriden ve akciğerlerden kolaylıkla emilirler. Uçucu yağlar oda sıcaklığında sıvı, bazen donabilen uçucu, kuvvetli kokulu ve yağımsı karışımlar halinde olurlar. Metabolizmada asetat birimlerinden oluşan uçucu yağlar bakterilere, mantarlara hatta bir hücrelilerden protistalara karşı oldukça aktiftirler. Bitkilerin yaprak, gövde, çiçek, meyve, rizom, reçine ve odun gibi kısımlarında bulunan uçucu yağların, hücreler arası iletişim, hormon gibi birçok görevi bulunmaktadır. Lamiaceae (Labiatae) uçucu yağ bileşenlerince zengin familyaların arasında başta gelirler. Çay bitkileri ve baharat olarak da kullanılan Lamiaceae familyası ticareti yapılan bitki türleri arasında birinci sıradadır. Ayrıca, Lamiaceae florası bakımından önemli bir gen merkezi olan ülkemiz alternatif tıpta da önemli bir merkez olarak kabul görmektedir. Söz konusu familyaya ait olan türlerin yüksek biyolojik ve farmakolojik aktiviteleri yıllardır tespit edilmeye çalışılmaktadır. Bitkilerin içeriğindeki temel yağlar bu bitkilere fitoterapik özellik kazandırmaktadır.
Cinsler
|
|
|
|
|
|
Kaynakça
•https://www.britannica.com/plant/Lamiaceae
•https://www.sciencedirect.com/topics/agricultural-and-biological-sciences/lamiaceae
•http://pza.sanbi.org/lamiaceae
•http://ibuflora.ibu.edu.tr/familya/lamiaceae
•https://www.thefreedictionary.com/family+Lamiaceae19 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
•Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi Cilt 21, Sayı 1, 113‐117, 20
•http://www.biodicon.com/ - Biological Diversity and Conservation 3/3 (2010) 31-45
Galeri
Eflatun çiçekli ballıbaba (Lamium purpureum)
Nane - Mentha spp.
Cleordendron formicarum