Bosporos Krallığı

Bosporos Krallığı, ayrıca Kimmer Bosporos (Yunanca: Βασίλειον τοῦ Κιμμερικοῦ Βοσπόρου, Basileion tou Kimmerikou Bosporou) olarak da bilinir, bugünkü Ukrayna'nın güneyindeki Kerç Boğazı üzerinde kurulmuş Antik Yunan-İskit devleti. İlk kez Yunan yazarı Diodorus'un sözünü ettiği krallık MÖ 438'e doğru kuruldu. Gücünün doruğuna MÖ 4. yüzyılda ulaştı. En önemli kenti Pantikapaion (bugün Kerç) İÖ 480-438 arasında Arkhainaks, İÖ 438-110 arasında da Spartokos hanedanları tarafından yönetildi. Bu iki hanedan, Pantikapaion'a Nymphaion'u ve bölgede İÖ 7-6. yüzyıllarda kurulmuş öteki Yunan kolonileri de kattılar. İÖ 5. yüzyılın ikinci yarısından sonra Bosporos kentlerinde Atina etkisi güçlendi. Atinalılar İÖ 404'e değin yerel ticareti denetim altında tutuyorlardı, İÖ 4. yüzyıl boyunca da Bosporos'un baş müşterisi oldular. Karadeniz'de korsanlığı önleyen Spartokosların hububat, balık ve köle ticaretini başarıyla yönetmesi sayesinde Bosporos zenginleşti. Bosporos Krallığı'nda yönetim ve maliye alanında çöküş İÖ 3. yüzyıl ortalarında başladı. İÖ 115'e doğru İskitler'e karşı koyamayan hükümdar Parisades, Pontus Kralı Mithridates'i yardıma çağırdı ve ülkesini ona bıraktı. İÖ 110'dan sonra Pontus kralları bölgenin denetimini ele geçirdiler. Mithridates'in öldürülmesinden sonra, Pompeius onun oğlu olan Pharkanes'i Bosporos Kralı ilan etti (İÖ 63). Böylece MS 1. yüzyılda kurulan bu yeni hanedan Roma İmparatorluğu'nun koruması altında 300 yıl hüküm sürdü. MS 342'den sonra ülke, Got ve Hun akınlarında toprakların bir bölümü elden gitti. I. Justinianos döneminde krallığın geri kalan bölümü Bizans'ın denetimine girdi.

Bosporos Krallığı Βασίλειον τοῦ Κιμμερικοῦ Βοσπόρου Kimmer Bosporos Krallığı
MÖ 438[1] -MS 370
Tür	Bağımsız Krallık (MÖ 480 – MÖ 107 ) Pontus Krallığı (MÖ 107 – MÖ 63) Roma Cumhuriyeti ve Roma İmparatorluğu vasalı (MÖ 63 – MS 63 ; MS 68 – MS 370 ) Roma bölgesi Moesia Inferior parçası (63 – 68 AD)
Başkent	Pantikapaion
Yaygın diller	Yunanca İskitçe
Resmî din	Yunan politeizmi[2]
Hükûmet	Monarşi
Basileus
• MÖ 389	Leukon I
• MS 341	Rhescuporis VI
Tarihçe
• Kuruluşu	MÖ 438[1]
• Dağılışı	MS 370
Para birimi	Pontus madeni parası Roma sikkesi
Öncüller Ardıllar Yunan şehir devletleri Hunlar Gotlar
Günümüzdeki durumu	Rusya  Ukrayna

Erken Yunan kolonileri

Karadeniz'in kuzey kıyısındaki Pantikapeon ve diğer antik Yunan kolonileri, modern isimleriyle birlikte

Bölgenin tamamı Yunan şehirleriyle doluydu: Batıda, bölgenin en önemli şehri olan Panticapaeum (Kerç), Nymphaeum ve Myrmekion; doğu Phanagoria (bölgenin ikinci şehri), Kepoi, Hermonassa, Portus Sindicus ve Gorgippia.

Bu Yunan kolonilerine aslen MÖ 7. ve 6. yüzyıllarda Miletliler yerleşti. Phanagoria (MÖ 540) bir Teos kolonisiydi ve Nymphaeum'un kuruluşunun Atina ile bir bağlantısı olmuş olabilir; en azından 5. yüzyılda Delian Birliği'nin bir üyesi olduğu anlaşılıyor.

Coğrafya

Bosporus Krallığı, antik çağda krallığın adının geldiği yer olan Kimmer Boğazı olarak bilinen Karadeniz ile Azak Denizi arasındaki Kerç Boğazı çevresinde merkezlenmişti.

Tarihçe

MÖ 480 yılında, Kerç Boğazı ve Taman Yarımadası’nın etrafında kurulmuş krallığın başkenti Panticapaion (Pantikapaion), yaklaşık 1000 yıl boyunca ayakta kalmıştı.

Krallığa ait son yazılı izler MS 5. yüzyıla kadar uzanıyor.

Bölge, Yunan kültürü ile İskitler gibi bozkırların göçebe kültürleri arasında bir sentez yeriydi. MÖ 6. ve 3. yüzyıllar arasında Yunanlılar ve İskitler, ticari ilişkilerin yanı sıra son derece yakın kültürel ilişkilerini de sürdürdüler.

Bosporos Krallığı hakkında ilk tarihi kayıtlara MÖ 5. yüzyıllarda Yunan yazar Diodoros tarafından bahsedilmektedir. Diodoros Krallığın başkenti Pantikapaion ve çevresinde MÖ 480-483 arasında Arkhainaks Hanedanı'nın hüküm sürdüğünü kaydeder. Fakat bu kralların adlarını ve hüküm sürelerini bildirmez.

MÖ 483’te iktidar Trak menşeli Spartokos’un eline geçti. Bu hanedan zamanında Yunan kolonilerinden Nymphaion ele geçirildi ve ayrıca etraftaki kabileler egemenlik altına alındı. Spartokos’un oğulları devri hakkında elimizde çok az bilgi vardır.

MÖ 130 sıralarında İskit kabile reislerinden Skiluros, Bosporos Krallığı'nı tehdit etmeye başladı. Spartokos Hanedanı'nın son hükümdarı V. Pairisades, bu baskıya dayanamayarak Pontus Kralı Mithradatis’den yardım istedi (MÖ 114-113). Bunun üzerine Pontus ordusu İskitleri mağlup etti. Pairisades de memleketini Mithradates’e teslim etti.

Daha sonra Bosporos’ta, Mithradates’in tayin ettiği vali Hygiainon, Mithradates’e karşı ayaklandı ve kendi adına para bastırdı. Fakat Mithradates Bosporos’u yeniden işgal etti ve oğlu Makhares’i kral olarak tahta çıkardı (MÖ 81).

Makhares ise Romalılarla birleşerek babasına karşı cephe aldı. Mithradates Pompeius tarafından ülkesinden kovulunca, büyük güçlükler içinde Bosporos Krallığı’na vardı. Makhares, babası Pantikapaion surları önüne gelince intihar etti (MÖ 65).

Kısa süre sonra Mithradates’in diğer oğlu Pharnakes de babasına karşı isyan etti ve ordu tarafından kral ilân edildi. Mithradates bu sırada öldürüldü, Pharnakes Romalılar tarafından Bosporos Kralı olarak tanındı (MÖ 63). Pharnakes iradeli ve kuvvetli bir kraldı. Topraklarını Don Nehri’ne kadar genişletti, Romalılar tarafından serbest şehir ilân edilen Phanagoria’yı hâkimiyeti altına aldı, Pontus Krallığı'nı da ele geçirmek istedi.

Pontus’un birçok şehirlerini zabtedip Bithynia ve Asia üzerine yürürken Bosporos’ta vali olarak bıraktığı Asandros’un isyanı haberi üzerine geri dönmek zorunda kaldı. MÖ 47’de Zela’da (Zile) Sezar’a mağlup oldu ve Bosporos’a kaçtı, fakat Asandros’a da yenildi ve öldürüldü. Böylece Asandros, Bosporos Kralı oldu. Uzun süren saltanatı hakkında fazla bilgi yoktur, ölüm yılı da kesinlikle bilinmemektedir.

Yalnız karısı Dynamis’in kocasının ölümünden sonra birkaç yıl tek başına hükümdarlık ettiği ve Büyük Mithradates’in torunu, Augustus’un adamı Scribonius ile evlendiği bilinmektedir.

Bu durumdan hoşlanmayan Augustus, Pontus Kralı Polemon’u Bosporos üzerine göndertti. Bosporoslular Scribonius’u öldürüp I. Polemen’e boyun eğdiler (MÖ 15).

Asandros’un oğlu Aspurgos I. Polemon’i öldürttü ve tahta çıktı (MS 16). Savaşçı bir kral olan Aspurgos, etraftaki bütün âsi kabileleri egemenliği altına aldı. Aspurgos’un ölüm tarihi kesinlikle bilinmiyor. Gaius devri başlarında ölmüş olması muhtemeldir.

Aspurgos’un ölümünden sonra I. Polemon’un oğlu II. Polemon, Caligula tarafından Bosporos Kralı ilân edildi, fakat bu da imparator Claudius tarafından tahttan indirilip yerine Aspurgos ailesinden II. Mithradates, Bosporos tahtına çıkarıldı (42-46).

Bu süre içindeki yönetimden memnun kalmayan Claudius tarafından tahta Mithradates’in kardeşi Kotys geçirildi. I. Kotys'den (46-69) sonraki hükümdarlar hakkında çok az bilgi vardır.

Bu hükümdardan sonra II. Tiberios İnlios Sauromates, daha sonra da Tiberios İnlios Kotys tahta geçti. MS 154 yılından 343’e kadar gelen krallar 14 tanedir.

Bosporos kralları I. Polemon’dan itibaren Roma’yı tanıdılar ve bastırdıkları sikkelerde «Roma dostu», «imparator dostu» gibi adlar kullandılar. Fakat zamanla Bosporos Krallığı'nın Roma ile bağları azaldı; Bosporos hükümdarlarının görevleri de Roma’dan aldıkları yardım paraları karşılığında Step göçmenlerine, İskitlere daha sonra da Gotlara karşı savunmaktan ibaret kaldı. II. Kotys 123’te, II. Sauromates 193’te İskitlere karşı başarılı savaşlar yaptı.

Roma devrinde devletin toprakları küçülmedi. Bosporos Krallığı bu devirde Taman Yarımadasının, Tanais’e (Don Nehri) kadar Maiotis kıyı bölgesini, Theodosia ve bugünkü Arkat’a kadar Kırım’ın doğu parçasını içine alıyordu.

Yalnız Büyük Mithradates’in Bosporos Krallığı'na kattığı Khersonnessos (Sivastopol), Antoninus Pius zamanında serbest ve muhtar şehir oldu. Got ve Hun akınları zamanında bu toprakların bir kısmı elden gitti. Hun İmparatorluğu kurulunca Taman yarımadası ile Maiotis kıyısı Hunların eline geçti.

Kırım da Hun nüfuzu altına girdi. Nihayet Bizans İmparatoru Jüstinyen, Pantikapaion’u, Khersonessos’u ve Kırım’ın Gotlarla meskun olmayan kısmını Bizans İmparatorluğu'na kattı.

Arkeolojik buluntular, Bosporos Krallığı'nda yüksek bir Yunan – Kimmer – İskit kültürünün varlığını göstermektedir.

Doğu Roma Dönemi

Hun istilasından bir kaç yüzyıl sonra Bizans ve Bulgar himayesi altında Bosporus şehirleri bir canlanma dönemi yaşadı. Antik Yunan şehri Phanagoria 632 ve 665 yılları arasında Büyük Bulgarya Hanlığı'nın başkenti oldu. Zaman zaman Doğu Romalı subaylar bir başpiskoposluk teşkil eden Bosporos'da kaleler inşa ettiler ve yetki kullandılar.

Terimin ilgili bir Doğu Roma kullanımı, "Πο⟨σ⟩φορ(ου)", yani "Kimmer Bosporos" 11. yüzyılın başlarında yeni bulunan bir generalin mühründe bulunur.

Doğu Romalılar ayrıca boğazın doğu tarafında bulunan Tmutarakan'ı da kontrol altında tuttular; bu kasaba, 10. ve 11. yüzyıllarda Kiev Rus Tmutarakan Prensliği'nin merkezi haline gelmiş ve daha sonra Tatar egemenliğine girmiştir.

Kaynakça

1. Hind, John. "The Bosporan Kingdom". Lewis, D. M.; Boardman, J.; Hornblower, S.; Ostwald, M. (Edl.). The Cambridge Ancient History. VI - The 4th Century BC. Cambridge: CUP. ss. 476–511.