Duhalar

Duhalar[1] ya da Tuhalar veya Tsaatanlar (kendilerince: Tuʰha Ulǝs, Духалар Duḫalar ya da Тухалар Tuḫalar[2], Moğolca Цаатан, Tsaatan), Moğolistan'ın orta kuzey bölgesindeki Hövsgöl aymağında (Хөвсгөл аймаг) yaşayan Türk halklarından Tuvaların 2010 yılında 282 kişilik[3] nüfusa sahip soyu tehlike altında olan ren geyiği çobanı tengrici göçebe kabilesidir.[4][5][6]

Duhalar
(Tuʰha Ulǝs / Духалар / Тухалар)
Rusya'daki Tuvalar ile Moğolistan'daki Duhaların coğrafyası
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Moğolistan (Hövsgöl)
Diller
Duhaca (Tuvacanın lehçesi)
Din
Tengricilik
Çum adı verilen Sibirya Türk çadırı

Adlandırma

Esasen Tuva Cumhuriyetinin Toju (Тожу кожуун) ilinde yaşayan Ak Todu, Soyon Kırgız, Hanaçı, Maat, Balıkçı ve Hular boylarının karışımıdır.[7][8] Kendi adları olan Duha/Tuha kelimesi Tuga/Tuha, Tuva/Tıva, Tofa ve Tuba adlarıyla kökteştir. Tabgaçlar için kullanılan Toba (Çince 拓跋 Tuòbá) adıyla ilgili olduğu sanılıyor ve kimilerine göre Tuvalar bir dönem Çin'i yöneten Tobaların torunlarıdır[9].

Diğer adları olarak Hövsgöl Uygurları (Moğolca Хөвсгөлийн Уигар) ya da Hövsgöl Uryanhayları (Moğolca Хөвсгөлийн Урианхай) biçimleri de kullanılır. Yörede yaşayan Moğol kabilesi Darhadlar Duhaları "Uygur" (Уигар) olarak adlandırırlar[10]. Moğolistan'da resmi olarak Tsaatan (Цаатан) adı kullanılır ve bu ad Moğolca «ren geyiği» anlamındaki цаа tsaa (ya da цаа буга tsaa buga) ile aitlik bildiren -тан -tan ekiyle kuruludur. Moğolcada bazen Уигар Цаатан [Uigar Tsaatan] ya da Цаатан Уигар [Tsaatan Uigar] adları da kullanılır.

Erken tarihte Soyot-Uryanhaylar (Rusça Сойоты-урянхайцы) ya da Tayga sakinleri (Moğolca Тэйгин Ирджед) adları da kullanılmıştır[11].

Nüfus

Yaklaşık 44 aile ve 200-400 kişilik nüfusa sahiptirler ve soyları ve dilleri büyük ölçüde tehlike altındadır. [4] Tsagaannuur sumunda (Цагааннуур сум) 269 kişi bulunur[12]. Moğolistandaki nüfusları 2000 yılında 303 kişi iken 2010 sayımında bu rakam 282 kişidir[3].

Dil

Duhaların dilleri Duhaca (Tuʰha sös , SIL International dkh[13], MultiTree 1hv[14]), Sayan dilleri grubundan Tuvacanın ayrıksı bir lehçesidir ve hızla soyu tükenmektedir. Doğu Tuvacası konuşan Toju Tuvaları ile Tofaların lehçesine daha yakındır. Günümüzde Moğolca ile karışık kullanılmaktadır.[15]

UNESCO'ya göre dilleri Buryatya'daki Soyotların dili içinde değerlendirilir ve kültürleriyle birlikte yok olma tehlikesindedir[16]. Rusçada Soyot-Tsatan dili (ru:Сойотско-цатанский язык) adı altında ele alınır ve iki lehçesinden biri Buryatya'daki Soyotların (сойыт тыл Soyıt tıl) diğeri ise Moğolistan'daki Duhaların (тyъha тыл Tuha tıl) şivesidir.

Din

Günümüzde Duhaların dini, Moğollar gibi Budizm değil, Tengriciliktir. [17][18]

Ekonomi

Kızılderililer gibi çadırlarda (çum) barınan Duhalar, ren geyiklerini ulaşım aracı olarak kullandıkları gibi boynuz ve sütünden de yararlanırlar; fakat genelde etini yemezler ve et ihtiyacını sığın ya da yaban domuzu gibi diğer av hayvanlarından sağlarlar.[17]

Dohaların ren geyiği eğitimi ve doğal yaşamları ekoturizm etkinliğiyle turist çekmektedir.[19]

Kaynakça
  1. Tuğba Sarıkaya (2011), Dil Hayatiyeti Bağlamında Tuva Türkçesinin Durumu 4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2011,8(3):121-133
  2. "The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
  3. Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн
  4. "The Disappearing Reindeer People". 21 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
  5. "Ancient Roots of Mongolian Traditions". 24 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
  6. Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden
  7. Bülent Gül ve Ankhbayar Danuu, Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, (21-24 Kasım 2011 İzmir)
  8. Yaşar Kalafat, Kaybolmakta olan Türk topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk halk inançlarındaki yerleri 15 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. Tuvalar ve Tuvaca 28 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mehmet Ölmez, Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı:95, s.10-17, Ocak 1996.
  10. Ts. Şagdarsüren (1974) .“Mongolın Tsaatan Böögiin Tuhai”, Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), c. VIII, fas. 6, Ulaanbaatar, 74-93.
  11. Цаатаны 16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
  12. М.Нямаа, Хөвсгөл аймгийн лавлах толь, Улаанбаатар 2001, х.193
  13. http://www.sil.org/iso639-3/cr_files/2011-057_dkh.pdf
  14. MultiTree: The Dukhan Language
  15. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
  16. "Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
  17. "NBC News : Mongolia's 'reindeer' people jump into the future". 30 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
  18. http://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/28526955.asp 24 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kayıp Türkler 'Ren Geyiği İnsanları' Dukhalar
  19. "Цаачин төв (Tsaatan Community & Visitors Center)". 17 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.