Eğil Beyliği

Eğil Beyliği veya Eğil Emirliği, Emir Mansur'un neslinden Pir Bedir tarafından, Mirdasi aşireti ile Diyarbakır yöresindeki bazı Kürt ve Zaza aşiretlerinin yardımıyla 11. yüzyıl ikinci yarısında kurulan ve günümüz Eğil ve çevresinde hüküm süren beyliktir.[1]

Buldukânîler Eğil Beyliği
11. yüzyıl-1845
Başkent	Eğil
Hükûmet	Monarşi
Emir, Bey, Mir
Tarihçe
• Kuruluşu	11. yüzyıl
• Dağılışı	1845

Beyliğin kuruluşu

Şerefname'ye göre, Abbas bin Abdülmuttalib neslinden olup Sincar Dağı (Hakkâri Bölgesi) dolaylarında dini faaliyetlerde bulunan Pir Mansur 11. yüzyıl ilk yarısında yerinden ayrıldıktan sonra o günkü Piran köyüne yerleşerek dini faaliyetlerine burada devam etmeyi sürdürmüş ve burada da arasında kan bağı bulunmadığı Mirdasiler'in uzantısı olan Mirdasi aşireti tarafından saygı görerek bölgede dini bir önder olmaya başlamıştır. Mansur'un ölümünden sonra oğlu Pir Musa babasının rolünü üstlenmeye devam ederek başta Mirdasi aşireti olmak üzere bölgedeki diğer aşiretler üzerinde de etkisini sürdürmüştür. Onun ölümü üzerine yerine geçen Pir Bedir ise desteğini aldığı aşiretlerin yardımıyla Eğil kalesini ele geçirerek burada beyliğini kurmuştur.[2] Kalenin kimlerden hangi tarihte alındığı bilinmemekle birlikte, Pir Mansur'un 1039 yılında henüz Sincar Dağı'nda olduğu dikkate alındığında[1] beyliğin kuruluş tarihinin 11. yüzyılın ikinci yarısında olması ön plana çıkmaktadır.

Selçuklu Sultanı tarafından Diyarbakır ve yöresinin ele geçirilmesiyle görevlendirilen Fahrüddevle bin Cehîr'in 1083 yılı sonlarına doğru sefere başlamış olup [3] bu tarihten sonra yaşanan Selçuklu saldırısı karşısında tutunamayan Pir Bedir, şehrini terk ederek Meyyafakirin hakimine sığınmak zorunda kalmışsa da Selçuklu güçlerinin burayı kuşatması üzerine yaşanan çarpışmalar esnasında hayatını kaybetmiştir.[2] Şerefname ve bazı kaynaklarda Meyyafakirin'in Artuk Bey'ce ele geçirildiği belirtilmekle birlikte burasının 30 Ağustos 1085'de Fahrüddevle bin Cehîr komutasındaki Selçuklu birliklerince ele geçirildiği bilinmektedir.[4]

Pir Bedir’in ölümünün ardından hamile olduğu anlaşılan eşi Belkîze’den dünyaya gelen tek varisi Bulduk adlı oğlu, babasının destekçileri tarafından ergenliğe ulaşınca Emir Bulduk adıyla beyliğin başına geçirilmiş ve bundan sonra Eğil beylerine Emir Bulduk'un ismine izafeten Buldukaniler de denilmeye başlanmıştır. Beyliğin sınırları hakkında bilgi olmamakla birlikte Emir Bulduk’un torunu Emir Muhammed döneminde beyliğin en geniş sınırlarına ulaştığı görülmekte olup Emir Muhammed'in oğullarından Emir Timurtaş Mazgirt dolaylarındaki Bağın kalesini alarak buralara egemen olmuş ve onun soyundan gelenler Palu Beyliği’ni kurmuş, diğer oğlu (ya da amcaoğlu) Emir Hüseyin’de Berdenc kalesi ile Çermik dolaylarına hakim olmuş ve onun soyundan gelenlerde Çermik Beyliği’ni kurmuşlardır. Şerefname'de yazıldığı üzere Eğil beyleri ile aralarında kan bağı bulunan Palu ve Çermek beylerine Mırdasi aşiretine izafeten Mırdasi Hükümdarları da denilmiştir.[2]

Eğil beylerinin Diyarbakır ve dolaylarında hakim olan Selçuklular, İnaloğulları, Mardin Artukluları, Eyyubiler, Hısnıkeyfâ Artukluları, Anadolu Selçuklu Devleti, İlhanlılar ve Celâyirliler ile ilişkileri hakkında yeterli bilgi yoktur. Ancak Büyük Selçuklulardan sonra Diyarbakır merkezli bir beylik olan İnaloğulları Beyliği (1098-1183) döneminde Eğil kalesinin, İnaloğullarının vezirlerinden Nîsanoğlu Müeyyedüddin 1156 yılında öldüğü sırada oğlu İzzüddevle Ebû Nasr'ın hakimiyetinde olduğu bilinmektedir.[5] Ebû Nasr'ın ölümünden sonra da onun oğlu Esadüddin'in Eğil kalesinin hakimi olduğu[6] bilinmekle birlikte ilerleyen yıllarda, 1183'de Selahaddin Eyyubi'nin Diyarbakır'ı ele geçirip İnaloğulları'na son vermesiyle birlikte yeniden Eğil beyliğine geçmiştir.

Akkoyunlular ve Safeviler ile ilişkiler

1394 yılında Diyarbakır’ı ele geçiren Timur, 1401 yılında Karayülük Osman Bey’e Diyarbakır ve çevresini vermiş ve Osman beyde Diyarbakır merkezli Akkoyunlu Beyliği kurmuştur. Eğil beyleriyle Akkoyunlular arasında ilişkiler genel olarak iyi sürmüş olup Akkoyunlu hükümdarı Ali Bey (1434-1444), Eğil Beyi Devletşah’ın kızını oğlu Uzun Hasan ile evlendirerek ilişkilerini sağlamlaştırmıştır.[7] Hatta Akkoyunlu sarayına giderek komutan ve şehzadelerden birisinin eğitmeni olan Eğil beyi Kasım Bey'e bu nedenle Lala Kasım'da denilmiştir. Kasım Bey’in, 1507/1508 yılında Diyarbakır’ı ele geçiren Şah İsmail’e bağlılık bildirmemesi üzerine Eğil kalesi Ustaclu Muhammed Han komutasındaki Safevi güçlerince ele geçirilmiştir.[2]

Osmanlı döneminde Eğil Beyliği

1514 yılında yaşanan Çaldıran Muharebesinden sonra Yavuz Sultan Selim’in danışmanı olan İdris-i Bitlisî, Kürt aşiret ve beyleriyle görüşerek bir kısmının desteğini almış ve bu güçlerle Bıyıklı Mehmed Paşa’ya katılarak Safeviler’ce kuşatılan Diyarbakır’ın 10 Eylül 1515’de Osmanlı egemenliğine girmesinde önemli rol oynamıştır. Safeviler'in yenilmesiyle Kasım Bey'de Eğil'i geri almıştır. Bundan sonrada civardaki birçok bey ile görüşmeyi sürdüren İdris-i Bitlisî sayesinde Eğil Beyliği’de 1516 yılı dolaylarında Osmanlı hâkimiyetini tanımıştır.[8]

Diyarbakır’ın ele geçirilmesinin hemen akabinde Diyarbekir Eyaleti kurulmuş olup Eğil Beyliği’de diğer bazı beylikler gibi özel statü ile Osmanlı toprak sistemi içerisinde yer almıştır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde yapılan düzenleme ile Eğil Beyliği, yargılamaların merkezden atanan kadı tarafından yapılması, sefer esnasında bağlı olduğu beylerbeyine askerleriyle katılma görevi gibi hususlar dışında içişlerinde bağımsız “Hükûmet Sancağı” statüsünde varlığını sürdürmeye devam etmiştir.[9] Osmanlı döneminde uzun süre Osmanlı müdahalesinden uzak kalabilen Eğil beyleri, 18. yüzyıldan itibaren çeşitli müdahaleler yaşamıştır. 1720-1725 yılları arasında Diyarbekir beylerbeyi olan Arif Ahmed Paşa, Eğil beyi Hüseyin Bey ile anlaşmazlık yaşamış ve teamüllere uygun olmayacak şekilde onu görevden alarak yerine yine Eğil beyleri kanından İbrahim'i 1722-23, 1725-26 yılları arasında bey yapmıştır. Ancak Hüseyin Bey bu müdahalelere rağmen beylik görevini sürdürebilmiştir.

Beyliğin son bulması

Eğil Beyliği, 19. yüzyıl başlarına kadar hükûmet sancağı statüsü ile kan bağıyla gelen Eğil beyleri tarafından idare edilmiştir. Osmanlı idaresinde beyliğin sınırları hakkında yeterli bilgi olmamakla birlikte, 1838 yılında düzenlediği seyahatte Eğil beyliğini de gezen Britanya'nın Erzurum konsolosu olan James Brant'ın kayıtlarına göre beyliğe bağlı elli köy bulunmaktaydı.[10] 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı sonrasında 1845 yılında Diyarbekir Eyaleti’nde uygulanmaya başlanan[11] merkezileştirme politikası uyarınca beylik son bulmuştur.

Beyler

Eğil beyleri 1597 tarihde yayınlanan Şerefname ile Eğil beylerinden Hüseyin Bey tarafından hazırlatılan Şecere kayıtlarına göre bilinmektedir.

Bey	Hüküm Süresi	Notlar
Pir Bedir	?-1085
Emir Bulduk
Emir İbrahim
Emir Muhammed		1180'lerde beydi
I. Emir İsa
Devletşah Bey
II. Emir İsa		Devletşah bey'in oğlu, 1435-40 yılları arasında bey oldu.
Şah Muhammed		II. Emir İsa'nın oğlu
İsfendiyar Bey		II. Emir İsa'nın oğlu, Şerefname'de kendisinden bahsedilmemiştir.
Lala Kasım Paşa	?-1535	İsfendiyar Bey'in oğlu, 1508 yılında hükümdardı. 1535'de vefat etmiştir.
Murad Bey		Şerefname'ye göre Kasım Paşa'nın kardeşinin oğlu
Ali Han		Murad Bey'in oğlu, Şerefname'de çok kısa süre beylik yaptığı belirtiliyor.
Kasım Bey		Murad Bey'in oğlu, Şerefname'de çok kısa süre beylik yaptığı belirtiliyor.
Cafer Bey	1572- ?	Kasım Bey'in oğlu 1597'de beydi.
Mümin Bey		Cafer Bey'in oğlu
Merdan Ali Bey
II. Kasım Bey	1701-?
Hüseyin Bey	?-1722	Birinci iktidarı
İbrahim Bey	1722-1723	Birinci iktidarı
Hüseyin Bey	1723-1725	İkinci iktidarı
İbrahim Bey	1725-1726	İkinci iktidarı
Hüseyin Bey	1726-?	Üçüncü iktidarı, 1743'de beydi.
Süleyman Bey		İsmail Bey ile iktidar mücadelesinde bulunmuştur.
İsmail Bey		Süleyman Bey ile iktidar mücadelesinde bulunmuştur.
Tayfur Bey		İsmail Bey'in oğlu
Mehmed Bey
Küçük Tayfur Bey		Mehmed Bey'in oğlu ve son bey

Kaynakça

1. Gördük, Yunus Emre (2014). "Eğil Emirliği'nin Kısa Tarihçesi ve Eğil Emirlerine Ait Şecere Metninin Tercümesi" (PDF). OTAM, 35. İSAM Kütüphanesi-Veri Tabanı. ss. 89,103. 5 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020.
2. Bozarslan, Mehmet Emin (1971). Şeref Han Şerefname Kürt Tarihi (Arapça'dan Çeviri). İstanbul: Ant yayınları. s. 202-208.
3. Özaydın, Abdülkerim (2004). "Melikşâh". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 29. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 54-57. 9 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
4. Savran, Ahmet (2004). "Meyyâfârikīn". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 29. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 511-512. 9 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
5. Sevim, Ali (2000). "İnaloğulları". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 22. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 257-258. 5 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020.
6. Yinanç, Mükrimin Halil (2013). Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I. Cilt (Yayına Hazırlayan:Refet Yinanç)). Ankara: Türk Tarih Kurumu. s. 323. ISBN 978-975-16-2533-5.
7. Karabulut, Serdar (2017). "Palu'nun Siyasi/Ekonomik Tarihi (XIV-XVIII. Yüzyıllar Arası) Ve Palu Çarşısı'na Dâir Vakıfname Belgesi'nin Tercümesi" (PDF). OTAM, 41. dspace.ankara.edu.tr. s. 147. 4 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
8. İlhan, M. Mehdi (1992). "Bıyıklı Mehmed Paşa". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 6. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 116-117. 18 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
9. Kılıç, Orhan (1999). "Yurtluk-Ocaklık Ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler" (PDF). Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 10. dspace.ankara.edu.tr. ss. 121,122,125,133. 4 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
10. Toraman, Ömer (2010). "Tanzimat'ın Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklarda Uygulanması (1839-1864) (Basılmamış Doktora Tezi)". Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 80. 87. harf sırasında bulunan |başlık= parametresi line feed character içeriyor (yardım)
11. Gündüz, Ahmet (1999). "Palu Kazasındaki Yurtluk-Ocaklık Arazinin Feshi" (PDF). Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı. http://web.firat.edu.tr/. s. 415. 4 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020. |yayıncı= dış bağlantı (yardım)