Hüdavendigar Külliyesi
Hüdavendigar Külliyesi, üçüncü Osmanlı padişahı I. Murad tarafından Bursa'da yaptırılan yapı topluluğu.
| Hüdavendigar Külliyesi | |
|---|---|
 Alt katı cami, üst kadı medrese olan Hüdavendigar Camii. | |
| |
| Temel bilgiler | |
| Yer | Bursa, Türkiye |
| Koordinatlar | 40°12′9″K 29°1′15″D |
| İnanç | İslam |
| Durum | Etkin |
| Mimari | |
| Mimari tür | Cami |
| Mimari biçim | İslami, Osmanlı |
| Tamamlanma | tahmini 1367-1385 |
| Özellikler | |
| Malzemeler | |
| Tür | Kültürel |
| Kriter | i, ii, iv, vi |
| Belirleme | 2014 (38. oturum) |
| Parçası | Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğuşu |
| Referans no. | 1452 |
| Ülke |
 Türkiye |
| Bölge | Avrupa ve Kuzey Amerika |
Türk sanatında benzeri olmayan bir anlayışla alt katı ibadet mekanı, üst katı medrese olarak kullanılan iki katlı bir tabhaneli cami ile imaret, hamam, türbe ve çeşmeden oluşur. Külliyenin yapım tarihi kesin olarak bilinmez ancak 1367-1385 yılları arasında yapıldığı kabul edilir.
Bursa'nın batısında, o yıllarda şehre uzak bir yer olan bugünkü Çekirge semtindedir. Bu külliyenin yapımı ile birlikte Bursa kent merkezi artık doğuya doğru değil, batıya doğru gelişmeye başlamıştır.
Külliye, 2014 yılında “Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu” Dünya Miras Alanı 'nın bileşenlerinden birisi olarak UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne girmiştir.[1]
Caminin üst katında yer alan Hüdavendigar Medresesi Osmanlı tarihi içinde önemli bir öğretim müessesi olarak görev yapmıştır.
Adı
I. Murad'ın yaptırdığı külliye, 1385 tarihli vakfiyesinde "Bursa İmâreti" olarak anılmaktadır. Sıcak su kaynaklarının merkezi Çekirge semtinde olduğu için "Çekirge İmareti" ve "Kaplıca İmareti" adlarıyla da anılır. I. Murad’ın 1389 yılında Kosova’da şehit düşmesinden dolayı "Şehadet Külliyesi" de denilmektedir[2]
Yeri
Külliye, Çekirge’deki küçük bir tepeye, cami merkezde olmak üzere, büyük ihtimalle döneminde var olan sokak dokusu ve topoğrafik özelliklere uyum gösterecek şekilde yayılmıştır. Konumu nedeniyle hem bir ovadan seyirlik, yani seyredilen, hem de bir seyir yeri olma özelliği taşıyan bir anıt eserdir.[3]
14309m²'lik bir alanı kaplayan külliyenin kuzeyinde Bağlan Caddesi, doğusunda Armutlu Meydanı, güneyinde Çekirge Caddesi ve Mustafa Sokak, batısında İlker Çelikcan Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi (eski Askeri Hastane) bulunmaktadır.[4]
Efsaneler
Caminin ovaya bakan giriş cephesinin değişik görünüşü ve cami-medrese birleşiminin Türk mimarisinde başka bir benzeri görülmeyen uygulanışı nedeniyle bu yapı ile ilgili birçok iddia ortaya atılmıştır; Frenk mimarın eseri olduğu, bir sarayken camiye dönüştürüldüğü, eski bir Bizans kilisesi olduğu, esasında bir manastır olduğu ve üst kattaki mekanların keşiş hücreleriyle manastırın yemekhanesi olduğu iddiaları 16. yüzyıldan itibaren Bursa'yı gezen çeşitli seyyahların eserlerinde yer bulmuştur. Camideki bir taşa işlenmiş bir doğan kuşuyla ilgili bir efsane de çeşitli kaynaklarda tekrar edilmektedir. Efsaneye göre doğan kuşu, Murad Hüdavendigar’a itaat etmediği için taşa dönüştürülmüştür.[2]
Külliye yapıları
- Cami
Cami, külliyenin en önemli parçasıdır. Alışılmamış düzeni ve dış mimarisiyle şaşırtıcı bir yapıdır.[2] Alt katı oluşturan asıl ibadet yerinin üstünde ikinci katta medrese hücreleri yer alır. Osmanlı mimarisinde alt katı cami, üst katı medrese olarak kullanılan bilinen tek yapıdır.
Mimarı bilinmez. Akdeniz çevresinde o dönemde yaygın olan dış mimari estetiğinden haberdar olan, Türk mimarisi ile kaynaştırıp birleştiren Türk veya yabancı bir mimarın eseri olduğu, yapının inşasında da yerli Hristiyan işçilerin çalışmış olduğu düşünülür.
Cami kısmı, Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde çok yaygın görülen, yan kanatlı ve eyvanlı bir plana sahiptir. Benzer camilerde tabhane odaları 16. yüzyıldan itibaren cami mekanına katılmıştır ancak Hudâvendigâr Camii’nde tabhâneler kapalı mekânlar olarak kalmıştır.[2]
- Medrese
Camide girişin iki yanındaki kapılardan taş merdivenler ile üst kattaki medreseye çıkılır. Burası son cemaat yerinin üstündeki beş bölümlü galeriye açılır. Medresenin merdiven sahanlığının sağ ve solunda müderris ve muîd odaları, “U” şeklindeki koridorun sağında ve solunda da on iki adet öğrenci hücreleri yer alır. Bu katın varlığı alt kattan hissedilmez.
Molla Gürani, Zenbilli Ali Efendi, Tacizade Cafer Çelebi gibi şeyhülislamlık da yapmış ünlü kişilerin burada müderrislik yapmaları, medresenin Osmanlı tarihi içinde önemli bir öğretim kurumu olarak yer aldığını gösterir.
Medrese, 19. yüzyılda terk edilmiş, uzun süre evsizlere sığınak olmuş; bir süre Vakıflar Öğrenci Yurdu olarak kullanılmıştır. 1990'lı yıllarda medrese katında bir müze oluşturmak istenmiş ve restorasyon sürecinde Osmanlı mimarisi için karakteristik olan toprak rengi seramik yer döşemeleri kırılarak yerine beyaz mermer plakalar yerleştirilmiş, daha sonra inşaat yarım bırakılarak terk edilmişti. Medrese, günümüzde caminin bir parçası olarak kullanılmaktadır.
- Türbe
Osmanlı padişahı I. Murad'ın türbesi, külliyenin merkezini oluşturan caminin kuzeybatısında ovaya hakim bir set üzerinde ve camiden daha aşağı bir konuma yerleştirilmiştir. 1389 yılında I. Kosova Savaşı'nda şehid edildikten sonra iç organların çıkarılıp orada gömülmüş olan padişahın, cesedinin de Bursa’ya getirilerek buraya konulduğu belirtilse de dönem kaynaklarında türbenin inşaatına dair veri bulunmaz.[5] Türbenin külliye ile birlikte inşa edilmiş olması mümkün olmakla birlikte daha büyük olasılık oğlu Bayezid'in Bursa'daki bu türbeyi yaptırmış olmasıdır. Bu türbenin inşası ile birlikte Osmanlı sultanlarının Bursa kalesine gömülmesi düşüncesinden vazgeçilmiş ve artık Osmanlı sultanları Bursa'daki külliyeleri içinde oğulları tarafından inşa ettirilen (kendi türbesini yaptıran I. Mehmed hariç) bağımsız türbelere inşa edilmiştir. 1741 tarihine yenilenen yapı, 1855 Bursa Depremi'nde yıkılmış ve eski temelleri üzerinde 1863 yılında Sultan Abdülaziz tarafından yeniden inşa ettirilmiştir.[6]
I. Murad sandukası, türbenin ortasındaki pirinç parmaklıklı bölümdedir. Etrafında I. Murad'ın oğlu Yakup Çelebi, torunu Süleyman Çelebi, Süleyman'ın oğlu Orhan Çelebi ile Musa Çelebi ve II. Bayezid'in oğlu Mehmed Çelebi'nin sandukaları ile sahipleri bilinmeyen üç sanduka vardır.[6]
I. Murad Türbesi'nin önünde halk arasında Çekirge Sultan olarak anılan ve I. Murad döneminde yaşadığı söylenen meczup bir şahsa ait bir mezar bulunur. Bu kişinin adı semte adını vermiştir ancak hakkında söylencelerden başka bilgi bulunmaz.
- İmaret
Caminin batısında, kuzey güzey doğrultusunda inşa edilmiştir. 19. yüzyılda hasar gören yapı, 1906 yılında Sultan II. Abdülhamid tarafından yenilenmiştir. Günümüzde sosyal ve kültürel amaçlı merkez olarak kullanılmaktadır.[7]
- Hamam
Caminin doğusunda bulunan küçük kare bina, halk arasında Gir Çık Hamamı olarak bilinir ve medrese öğrencilerinin ihtiyaçları için inşa edilmiş bir hamam olduğu düşünülür. Girişin karşısında beş adet hela ve girişin sağında iki adet gusülhane bulunmaktadır. Hamam kısmının üzeri kubbe, diğer kısımların üzeri tonoz ile örtülüdür.[6]
- Çeşme
Caminin batı köşesinde yer alan I. Murad Camii Çeşmesi, Osmanlı'nın Erken Dönem çeşme uygulamalarının tipik örneklerindendir.
- Diğer yapılar
Külliye yapıları içinde günümüze kadar gelememiş bir sıbyan mektebi vardır. 1855 Bursa Depremi'nde yıkılan yapının yeri tespit edilememiştir.
Türkiye'de Cumhuriyetin kuruluşunun ardından 1924 yılında, İtalyan ve Fransız şirketlerinin katkılarıyla Bursa'nın değişik mahallelerinde inşa edilen on iki adet trafo merkezinden Hüdavendigar Mahallesi için yapılmış olanı, caminin bitişiğindedir.[6]
Kaynakça
- "'Sultan külliyeleri' UNESCO ile dünyaca tanındı". Anadolu Ajansı web sitesi, 30 Temmuz 2018. 13 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.
- Eyice, Semavi. "Hudâvendigâr Külliyesi". İslam Ansiklopedisi, 18. cild, 1998. 25 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
- Peker, Ali Uzay. "Bursa Hüdavendigar Külliyesi". Tasarım Merkezi Dergisi, Mart 2008. 15 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.
- "Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğu'nu Doğuşu Dünya Mirası Adaylık Dosyası" (PDF). Bursa Alan Başkanlığı web sitesi. 5 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2020.
- Gündüz, Sema. "Sultan Türbelerindeki Simgesellik:Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Beyliği Örnekleri". Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, Cilt 12, Sayı 12, Yıl: 2010. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2020.
- "Hüdavendigar Külliyesi" (PDF). Bursa Alan Başkanlığı web sitesi. 15 Eylül 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2020.
- "Sultan Murad Hüdavendigar Külliuesi". Bursamuze.com sitesi. 1 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020.