Haliç (coğrafya)
Haliç, içine bir veya daha fazla nehir veya dere akan ve açık denize serbest bir bağlantısı olan kısmen kapalı bir acı su alanıdır.[1]
Haliçler nehir ortamları ve ekoton olarak bilinen deniz ortamları arasında bir geçiş bölgesi oluşturur. Haliçler hem gelgit, dalgalar ve tuzlu su akışı gibi deniz etkilerine hem de tatlı su ve tortu akışı gibi nehir etkilerine maruz kalır. Deniz suyunun ve tatlı suyun karışması, hem su sütununda hem de tortuda yüksek düzeyde besin maddesi olmasına sebep olarak, haliçlerin dünyanın en verimli doğal yaşam alanları arasında yer almasına sebep olur.[2]
Günümüzdeki haliçlerin çoğu, Holosen döneminde yaklaşık 10.000-12.000 yıl önce deniz seviyesi yükselmeye başladığında nehirlerin aşındırdığı veya buzulların oyduğu vadilerin suyla dolmasıyla oluştu.[3] Haliçler tipik olarak jeomorfolojik özelliklerine veya su sirkülasyon modellerine göre sınıflandırılır. Haliçler koy, körfez, körfezcik, liman, lagün gibi birçok farklı isme sahip olabilir, ancak bu su kütlelerinin bazıları yukarıdaki bir haliç tanımını tam olarak karşılamamaktadır ve tamamen tuzlu olabilir.
Birçok haliç toprak erozyonu, ormansızlaşma, aşırı otlatma, aşırı avlanma ve sulak alanların doldurulması gibi çeşitli faktörlerden dejenerasyona maruz kalır. Ötrofikasyon, kanalizasyon ve hayvansal atıklar aşırı besin maddesi girişine yol açabilir; kanalizasyon girdilerinde ötürü ağır metal, poliklorlu bifenil, radyonüklit ve hidrokarbonlar da dahil olmak üzere kirleticilere maruz kalabilirler ve taşkın kontrolü veya su saptırma için inşa edilen barajlardan olumsuz etkilenebilirler.[3][4]
Tanım
"Haliç" kelimesi, kendi içinde gelgit anlamına gelen aestus teriminden türetilen, denizin gelgit girişi anlamına gelen Latince aestuarium kelimesinden türetilmiştir. Bir Haliç tanımlamak için önerilen birçok tanım vardır. En yaygın olarak kabul edilen tanım şudur: "açık denizle serbest bir bağlantıya sahip olan ve içinde deniz suyunun kara drenajından elde edilen Tatlı su ile ölçülebilir şekilde seyreltildiği yarı kapalı bir kıyı su kütlesi". Bununla birlikte, bu tanım kıyı lagünleri ve acı denizler gibi bir dizi kıyı su kütlesini dışlar. Haliç'in daha kapsamlı tanımı, " gelgit sınırına veya tuz giriş sınırına ve tatlı su akışına kadar denize bağlı yarı kapalı bir su kütlesidir; bununla birlikte, Tatlı su akışı çok yıllık olmayabilir, deniz bağlantısı yılın bir kısmı için kapatılabilir ve gelgit etkisi ihmal edilebilir olabilir." Bu geniş tanım ayrıca fiyortları, lagünleri, nehir ağızlarını ve gelgit akarsularını da içerir. Bir Haliç, deniz suyunun gelgitlerin ritmi ile girdiği açık denizle bağlantısı olan dinamik bir ekosistemdir. Haliç'e giren deniz suyu, nehirlerden ve akarsulardan akan Tatlı su ile seyreltilir. Seyreltme paterni farklı haliçler arasında değişir ve tatlı su hacmine, gelgit aralığına ve haliçteki suyun buharlaşma derecesine bağlıdır.
Jeomorfolojiye Dayalı Sınıflandırma
Boğulmuş nehir vadileri
Boğulan nehir vadileri kıyı Ovası haliçleri olarak da bilinir. Deniz seviyesinin karaya göre yükseldiği yerlerde, deniz suyu giderek nehir vadilerine nüfuz eder ve Haliç topografyası bir nehir vadisininkine benzer kalır. Bu ılıman iklimlerde en yaygın Haliç türüdür.
Lagün tipi
Bar haliçleri, tortu birikiminin yükselen deniz seviyesine ayak uydurduğu bir yerde bulunur, böylece haliçler sığdır ve denizden kum tükürükleri veya bariyer adaları ile ayrılır. Tropikal ve subtropikal bölgelerde nispeten yaygındır.
Bu haliçler, bariyer plajları tarafından okyanus sularından yarı izole edilmiştir.
Fiyort Tipi
Fiyortlar, Pleistosen buzullarının mevcut nehir vadilerini derinleştirdiği ve genişlediği yerde oluşmuştur, böylece kesitlerde U şeklinde olurlar. Ağızlarında tipik olarak Haliç dolaşımını değiştirmenin etkileri olan buzul birikintilerinin kayaları, çubukları veya eşikleri vardır.
Fiyort tipi haliçler, buzulların oluşturduğu derin aşınmış vadilerde oluşur. Bu U şeklindeki haliçler tipik olarak dik kenarlara, Kaya tabanlarına ve buzul hareketi ile şekillendirilmiş su altı eşiklerine sahiptir. Haliç, terminal buzul morainlerinin veya Kaya çubuklarının su akışını kısıtlayan eşikler oluşturduğu ağzında en sığ olanıdır. Haliç'in üst kısımlarında, derinlik 300 m'yi (1.000 ft) aşabilir. Genişlik-derinlik oranı genellikle küçüktür. Çok sığ eşiklere sahip haliçlerde, gelgit salınımları sadece suyu eşik derinliğine kadar etkiler ve bundan daha derin sular çok uzun süre durgun kalabilir, bu nedenle Haliç'in derin suyunun okyanusla sadece ara sıra değişimi vardır. Eşik derinliği derin ise, su sirkülasyonu daha az kısıtlıdır ve Haliç ile okyanus arasında yavaş ama istikrarlı bir su değişimi vardır. Fiyort tipi haliçler, Alaska kıyıları, Batı Washington Eyaleti, British Columbia, Doğu Kanada, Grönland, İzlanda, Yeni Zelanda ve Norveç'in Puget Sound bölgesi boyunca bulunabilir.
Tektonik Oluşum
Bu haliçler, faylanma, volkanlar ve toprak kaymaları ile ilişkili kara hareketi ile okyanustan kesilen çökme veya toprak tarafından oluşturulur. Holosen döneminde eustatik deniz seviyesinin yükselmesinden kaynaklanan sular da bu haliçlerin oluşumuna katkıda bulunmuştur. Sadece az sayıda tektonik olarak üretilen haliçler vardır; bir örnek, San Andreas fay sisteminin kabuk hareketlerinin oluşturduğu San Francisco Körfezi'dir ve Sacramento ve San Joaquin nehirlerinin alt kısımlarının su basmasına neden olur.
Su Sirkülasyonuna Dayalı Sınıflandırma
Tuz Dilimi
Bu tür haliçlerde, nehir çıkışı deniz girdisini büyük ölçüde aşar ve gelgit etkileri küçük bir öneme sahiptir. Tatlı su, deniz suyunun üstünde, denize doğru hareket ederken yavaş yavaş incelen bir tabaka halinde yüzer. Daha yoğun deniz suyu, Haliç'in tabanı boyunca karaya doğru hareket eder ve karaya yaklaştıkça daha ince olan kama şeklinde bir tabaka oluşturur. İki katman arasında bir hız farkı geliştikçe, kesme kuvvetleri arayüzde iç dalgalar oluşturur ve deniz suyunu Tatlı su ile yukarı doğru karıştırır. Bir tuz kama Haliç örneği Mississippi Nehridir.
Kısmen karışık
Gelgit kuvveti arttıkça, nehir çıkışı deniz girişinden daha az olur. Burada, akımın neden olduğu türbülans, tüm su sütununun karıştırılmasına neden olur, böylece tuzluluk dikey olarak değil, uzunlamasına olarak değişir ve orta derecede tabakalı bir duruma yol açar. Örnekler arasında Chesapeake Körfezi ve Narragansett Körfezi bulunur.
İyi karma
Gelgit karıştırma kuvvetleri nehir çıkışını aşarak, iyi bir su sütunu ve dikey tuzluluk degradesininkaybolması ile sonuçlanır. Tatlı su-deniz suyu sınırı yoğun çalkantılı karıştırma ve eddy etkilerinedeniyle ortadan kalkar. Delaware Körfezi'nin alt kısımları ve New Jersey'deki Raritan Nehri dikey olarak homojen haliçlere örnektir.
Ters
Ters haliçler buharlaşma büyük ölçüde tatlı su girişini aşan kuru iklimlerde meydana gelir. Tuzluluk maksimum bölge oluşur ve hem nehir hem de okyanus suyu yüzeye yakın olarak bu bölgeye doğru akar. Bu su aşağı doğru itilir ve hem seaward hem de karaya doğru alt boyunca yayılır. Ters bir haliç örneği Spencer Gulf, Güney Avustralya olduğunu.
Aralıklı
Haliç tipi tatlı su girişine bağlı olarak önemli ölçüde değişir, ve diğer haliç türlerinin herhangi biri için tamamen deniz embayment değiştirme yeteneğine sahiptir.
Fizyokimyasal varyasyon
KaynHaliç suyunun en önemli değişken özellikleri çözünmüş oksijen konsantrasyonu, tuzluluk ve tortu yükütür. Tuzlulukta aşırı uzamsal değişkenlik vardır ve kol nehirlerinin gelgit sınırında haliç ağzında %3.4'e yakın bir aralık vardır. Herhangi bir noktada, tuzluluk organizmalar için sert bir ortam yapma, zaman ve mevsimler arasında önemli ölçüde değişecektir. Tortu genellikle kolonize son derece zor intertidal mudflats yerleşir. Yosunlariçin bağlanma noktası yoktur, bu nedenle bitki örtüsüne dayalı yaşam alanı kurulmaz. [açıklama gerekli] Tortu aynı zamanda türlerin beslenme ve solunum yapılarını tıkayabilir ve bu sorunla başa çıkabilmek için mudflat türlerinde özel adaptasyonlar mevcuttur. Son olarak, çözünmüş oksijen değişimi yaşam formları için sorunlara neden olabilir. İnsan yapımı kaynaklardan elde edilen besin açısından zengin tortubirincil üretim yaşam döngülerini teşvik edebilir, belki de suda çözünmüş oksijen kaldırarak nihai çürümeye yol açabilir; böylece hipoksik veya anoksik bölgeler gelişebilir. akça
Deniz yaşamı için etkileri
Haliçler inanılmaz dinamik sistemlerdir, sıcaklık, tuzluluk, bulanıklık, derinlik ve akış gelgitlere tepki olarak her gün değişir. Bu dinamizm haliçleri son derece verimli habitatlar yapar, ama aynı zamanda zor birçok tür için yıl boyunca hayatta yapmak. Sonuç olarak, haliçler büyük ve küçük deneyim kendi balık topluluklarında güçlü mevsimsel varyasyon. Kışın, balık topluluğu dayanıklı deniz sakinleri tarafından yönetilir ve yaz aylarında çeşitli deniz ve anadromous balıkları yüksek verimliliklerinden yararlanarak haliçlere girip çıkarlar. Haliçler yaşam döngüsünün tamamlanması için haliçlere güvenen çeşitli türler için kritik yaşam alanı sağlar. Pasifik Ringa Balığı(Clupea pallasii)haliç ve koylarda yumurtalarını bırakmak için bilinen, surfperch haliçlerde doğum, genç flatfish ve rockfish arka haliçlere göç, ve anadromous salmonids ve lampreys göç koridorları olarak haliçkullanın. Ayrıca, göçmen kuş popülasyonları, kara kuyruklu godwitgibi ,haliçler güveniyor.
Haliç yaşamının temel zorluklarından ikisi tuzluluk ve sedimantasyondakideğişkenliktir. Balık ve omurgasızların birçok türü kontrol etmek veya tuz konsantrasyonlarında vardiya uymak için çeşitli yöntemler var ve osmoconformers ve osmoregülatörlerdenir. Birçok hayvan da predation önlemek ve daha istikrarlı bir tortul ortamda yaşamak için yuva. Ancak, çok sayıda bakteri çok yüksek oksijen talebi olan tortu içinde bulunur. Bu tortu içinde oksijen düzeylerini azaltır genellikle kısmen anoksik koşullara neden, hangi daha sınırlı su akısı ile şiddetlenir olabilir.
Fitoplanktonlar haliçlerde önemli birincil üreticilerdir. Onlar su organları ile hareket ve gelgitile dışarı ve dışarı floş olabilir. Verimlilikleri büyük ölçüde suyun bulanıklığına bağlıdır. Ana fitoplankton mevcut diatomlar ve tortu bol olan dinoflagellates olduğunu.
Bu haliçlerüzerinde birçok organizmalar için gıda birincil kaynağı hatırlamak önemlidir, bakteriler de dahil olmak üzere , sedimantasyon yerleşim döküntüsüdür.
İnsan etkisi
1990'ların başında dünyanın en büyük otuz iki şehrinden yirmi ikisi haliçler üzerinde yer aldı.
Ekosistemler olarak, haliçler kirlilik ve aşırı avlanmagibi insan faaliyetlerinden tehdit altındadır. Onlar da kanalizasyon, kıyı yerleşim, arazi temizliği ve çok daha fazlası tarafından tehdit edilmektedir. Haliçler akıntının çok yukarısındaki olaylardan etkilenir ve kirleticiler ve tortular gibi malzemeleri yoğunolarak yoğunlaştırmaktadır. Arazi atıkları ve sanayi, tarım ve evsel atıklar nehirlere girer ve haliçlere boşaltılır. Plastik, pestisit, furan, dioksin,fenol ve ağır metallergibi deniz ortamında hızla parçalanmayan kirleticiler piyasaya sürülebilir.
Bu tür toksinler biyobirikimdenilen bir süreç içinde sucul yaşamın birçok türünün dokularında birikebilir. Ayrıca haliçler ve defne çamurlarıgibi bentik ortamlarda birikirler : geçen yüzyılın insan faaliyetlerinin jeolojik bir kaydı. Biyofilmin elemental bileşimi, haliçlerin insan faaliyetlerinden etkilenen alanlarını yansıtır ve zaman içinde ekosistemin temel bileşimini ve sistemlerin abiyotik ve biyotik kısımlarındaki geri döndürülebilir veya geri döndürülemez değişiklikleri aşağıdan yukarıya doğru değiştirebilir.
Örneğin, Fenoller ve ağır metaller gibi Çin ve Rusya endüstriyel kirliliği, Amur Nehri'ndeki balık stoklarını harap etmiş ve haliç toprağına zarar verilmiştir.
Haliçler doğal olarak ötrofik olma eğilimindedirler çünkü toprak akıntısı besinleri haliçlere boşaltıyor. Insan faaliyetleri ile, arazi run-off da şimdi tarımgübre olarak kullanılan birçok kimyasal yanı sıra hayvancılık ve insanlardan atık içerir. Sudaki aşırı oksijen tüketen kimyasallar hipoksiye ve ölü bölgelerinoluşmasına yol açabilir. Bu durum su kalitesinde, balıklarda ve diğer hayvan popülasyonlarında azalmaya neden olabilir. Aşırı avlanma da meydana gelir. Chesapeake Körfezi bir zamanlar, aşırı avlanma yla neredeyse yok olan gelişen bir istiridye popülasyonuna sahipti. İstiridyeler bu kirleticileri filtreler ve ya onları yer ya da zararsız oldukları yerde dipte biriken küçük paketler halinde şekillendirirler. Tarihsel olarak istiridyeler, haliçteki tüm su hacmini her üç ya da dört günde bir aşırı besinlerden süzülür. Bugün bu süreç neredeyse bir yıl sürer,ve tortu, besin ve yosun yerel sularda sorunlara neden olabilir.
- Pritchard, D. W. (1967). "What is an estuary: physical viewpoint". Lauf, G. H. (Ed.). Estuaries. A.A.A.S. Publ. 83. Washington, DC. ss. 3-5. hdl:1969.3/24383.
- McLusky, D. S.; Elliott, M. (2004). The Estuarine Ecosystem: Ecology, Threats and Management. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-852508-0.
- Wolanski, E. (2007). Estuarine Ecohydrology. Amsterdam: Elsevier. ISBN 978-0-444-53066-0.
- Silva, Sergio; Lowry, Maran; Macaya-Solis, Consuelo; Byatt, Barry; Lucas, Martyn C. (2017). "Can navigation locks be used to help migratory fishes with poor swimming performance pass tidal barrages? A test with lampreys". Ecological Engineering. Cilt 102. ss. 291-302. doi:10.1016/j.ecoleng.2017.02.027.