Kale

Kale, kermen veya hisar, düşmanın gelişinin beklendiği yollar üzerine, stratejik öneme sahip olan şehirlere, geçit ve dar boğazlara savunma amaçlı olarak inşa edilen askerî yapı.[1] Kalelerin yapımında kullanılan malzemeler coğrafi şartlara göre değişebilirdi.[2] Örneğin Batı Avrupa'da inşa edilen mott ve beyli kaleleri ve Osmanlı İmparatorluğu'nda kullanılan palankalar gibi ahşaptan yapılan tahkimatlar.

Doğu Sussex'te bulunan 1385 yılında inşa edilmiş Bodiam Kalesi su dolu bir hendekle çevrilidir.

Terminoloji

Kale sözcüğünün kapsamı farklı şekillerde belirlenebilmektedir. Günümüzde müstahkem pek çok yapıya kale denilmektedir.[3][4] İngilizce'deki castle sözcüğü genellikle bir lordun ikamet ettiği tahkim edilmiş mesken olarak ifade edilir.[5] TDV İslam Ansiklopedisi'nin hisar tanımı buna benzemektedir, "...bir mesken olması düşünülerek tahkim edilmiş tek bir kitle halindeki yapı..." ve aynı kaynak hisar sözcüğünün Fransa'da ilk önce müstahkem bir yapı olarak daha sonraysa şatafatlı köşkleri ifade etmek için kullanılan[6] şato kelimesinin karşılığı olduğunu ifade etmektedir. Yine aynı kaynağa göre Rumeli Hisarı ve Anadolu Hisarı gibi pek çok yapı buna uygunsuz şekilde adlandırılmıştır.[7] Kermen ise Tatarca kirmen sözcüğünden gelmektedir ve Rusça'daki kremlin sözcüğünün kökenini oluşturmaktadır.[8] Palanka ve kale sözcükleri tahkim edilmiş şehirlerin bütününü kapsayacak şekilde de kullanılmıştır.[9]

Yer adı bilimi olarak incelendiğindeyse hisar sözcüğünün Türkiye'nin batısındaki yer adlarında, kale sözcüğünün Türkiye'nin doğusundaki yer adlarında, kermen sözcüğünün ise Kırım coğrafyasındaki yer adlarında yaygın olduğu görülmektedir.[10]

Yaygın bölümleri

Orta Asya çoğrafyasındaki kaleler üç bölümlü bir kent sisteminden oluşurdu: kuhendiz, şehristan ve rabat. Bu üçlü şehir planı sadece Orta Asya şehir tipolojisinde geçerli değildir. İslam coğrafyasının herhangi bir yerindeki benzer şehir tiplerinin anlatımında da kullanılmaktadır.[11]^:146-148 Balkanlkardaki ve Anadoludaki Osmanlı kentleri de iç kale, varoş ve dış şehir olarak sınıflandırılmaktadır.[12]

İç kale (kuhendiz)

Surlarla korunan bir kentin bir tepe gibi yüksek yerinde hükümdarın konutunun, kışlaların vb. buluduğu, şehrin çekirdeğini oluşturan bölüm. İngiliz araştırmacılar tarafından citadel, Müslüman-Arap coğrafyacıları tarafından ise kuhendiz olarak bilinir. Etrafı surlarla çevrili olduğundan kuşatmalarda en son savunma mevzisi olarak kullanılır. Cami, kilise, darphane gibi yapılar da burada yer alır.[13]^:1[11]^:148-150

Varoş (şehristan)

Varoş Osmanlı kentlerinde sakinleri asker yerine sivil olan yerleşkeyi ifade ederdi. Varoş iç kalenin etrafını çevreler ve genellikle farklı mahallelerden oluşurdu. Varoşun etrafını kazıklı çitlerden oluşan bir duvar çevreleyebilirdi.[14] Kelimenin kökeni kelimesi "kasaba, kent" anlamına gelen város sözcüğünden gelmektedir. Oysa "kale, hisar" anlamına gelen vár sözcüğünden türetilmiştir. Yine iç kalenin dışındaki yerleşkeyi ifade eden şehristan kentin asıl kısmını oluşturan ticaret ve konut alanlarını içerir ve genelde aristokrasinin oluşturduğu üst sınıf burada ikamet eder. Şehristanın etrafını çeviren surlaraysa dış kale denmektedir.[15]^:153[11]^:150-151

Dış şehir (rabat)

Osmanlı kentlerinde Sırplar ve Macarlar gibi Hristiyan milletlerden oluşan yerleşkeye dış şehir denirdi. Müstahkem şehristanın dışında ve genelde bitişiğinde olan ve diğer şehir halkının yaşadığı, asıl şehrin dışında kalan bölgeye ise rabat (veya rabaz) denmektedir. Rabat da tıpkı şehristan gibi surlarla çevrilebilirdi.[13]^:2[15]^:153[11]^:145,152

Baş kule

Ahmedek, bâlâhisar veya erk olarak da bilinen kalenin en güçlü savunulan, büyük kulesi. İçinde hane halkının ikamet edebilmesi için kalacak yer bulunurdu.[16]^:4[4] Batı Avrupa'da buna benzer bir tahkimat daha sonra keep olarak anılan donjon sözcüğüdür.

Perde duvarı

Perde duvarı veya kale bedeni, savunma amacıyla inşa edilmiş yüksek duvarlardır. Perde duvarın üzerinde askerlerin siper alabileceği bir barbata bulunurdu. Askerlerin perde duvarın üzerinde mevzilendiği yere seğirdim yolu denirdi. Perde duvarların iç tarafında eskiden kumkuma günümüzdeyse kazamat denilen, bedenin içinde niş oluşturan kemerli gözler bulunabilirdi. Perde duvarın dibine gelen düşmanlara ok, taş vb. şeyleri fırlata bilmek için duvardan cumba halinde uzanan senkendaz veya küluhendaz denilen çıkma mazgallar bulunurdu.[4][13]

Kapıkule

Kalenin ana giriş kapısının bulunduğu, kenarlarında kuleler veya burçlar, üzerinde mazgallı siperlerle korunan yapı. Burada kalenin girişini kapatmak için dikine indirilip kaldırılan, dikenli kapı veya asma kapı olarak adlandırılan kafesli yapıdaki engeller kullanılırdı. Ayrıca kalın ahşaptan yapılan kapı kanatlarının dış yüzeyi demir levhalarla kaplanırdı. Kapının iç tarafında etrafı kapalı, kalenin içiyle bağlantıyı kesen bir avlu bulunur, ilk savunmayı aşan düşmanlar burada yok edilirdi. Ek bir savunma olarak hendeğin dış tarafına, köprünün önüne hisarpeçe adı verilen bir kule inşa edilirdi.[4]

Hendek

Düşmanların geçişini önlemek için kalenin etrafına hendek denilen bir çukur kazılabilir ve mümkünse içi su ile doldurulurdu. İnsanların hendek üzerinden geçişi zincirlerle indirilip kaldırılabilen bir köprüyle sağlanırdı. Kuşatma sırasında düşmanların geçişini önlemek için köprü yukarı çekilirdi.[4]

Mazgallı siper

Surların üzerinde arkasına askerlerin konuşlandığı dişli parapet. Barbata veya dendan olarak da bilinir.[4]

Ok mazgalları

Ok mazgalları surlardaki ok ateş edilebilmesi için dış yani dar, iç yanı geniş aralıklardır.[4]

Huruç kapısı

Huruç kapısı gerektiğinde dışarıya bir haberci gönderilmesini sağlayan ve savunma kuvvetinin huruç ederek düşman güçlerine saldırabilmesi için kullanılan ufak, ikincil bir kapıdır.[4]

Görseller

• 
  Herstmonceux Kalesi, East Sussex, İngiltere
• 
  Kronborg Kalesi, Danimarka
• 
  Burg Eltz, Almanya
• 
  Castel del Monte, İtalya
• 
  Himeji Kalesi, Japonya
• 
  Peles Kalesi
• 
  Montrö'deki Chillion Kalesi
• 
  Orava Kalesi
• 
  Gece Bratislava Kalesi'nin görünüşü
• 
  Sirmione, İtalya kale cephesi

Kaynakça

Özel

1. "kale". Nişanyan Sözlük. 24 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2021.
2. Ersenal 2019, s. 36.
3. Ersenal 2019, s. 31.
4. "Kale". TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2021.
5. "castle | Definition, History, Types, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 23 Ocak 2021.
6. "Château | architecture". Encyclopedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 23 Ocak 2021.
7. "KALE - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2021.
8. Eren 2006, s. 180.
9. Göger 2014, s. 63.
10. Şahin 2013, s. 51.
11. IV. Türkiye Lisans Üstü Çalışmalar Kongresi: Bildiriler Kitabı - III (PDF). 2015. Erişim tarihi: 24 Ocak 2021.
12. Özgüven 2003, s. 157.
13. Boran, Ali. Osmanlı Dönemi Kale Mimarisi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2021.
14. Özgüven 2003, s. 157-158.
15. Bakırcı, Sait (2012). "Osmanli Şehi̇rci̇li̇k Kültüründe Çarşi Si̇stemi̇ni̇n Lokasyon ve Çarşi İçi̇ Kademelenme Yönünden Mekânsal Anali̇zi̇" (İngilizce). Erişim tarihi: 24 Ocak 2021.
16. Özkan, Deniz. "Alanya Kızıl Kule" (İngilizce).

Genel

• Eren, Hasan (2006). "Coğrafi Adların Etimolojik Sözlüğü". Erişim tarihi: 23 Ocak 2021.
• Şahi̇n, İbrahim (2013). "Türkiye yeradbiliminde terim ve tür sınıflandırması sorunları". Avrasya Terim Dergisi. 1 (1): 46-58.
• Göger, Veysel (2014). "16. Yüzyıl Osmanlı Kale Kuşatmaları (strateji, taktik, kuşatma aşamaları ve teknolojisi)". Basılmamış Doktora Tezi / Ph.D. Thesis: Marmara Üniversitesi 2014. (İngilizce). Erişim tarihi: 24 Ocak 2021.
• Ersenal, Kemal (2019). Kaleden Yıldız Kale’ye: Lefkoşa ve Mağusa Kuşatmaları Örneğinde Kale Mimarisindeki Değişim (PDF) (Tez). Erişim tarihi: 23 Ocak 2021.
• Özgüven, Burcu (2003). "Characteristics of Turkish and Hungarian Palanka-protected Settlements along the River Danube". Archaeology of the Ottoman Period in Hungary (İngilizce). Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.