Latince

Latince, Hint-Avrupa dil ailesinin İtalik koluna ait ölü bir dildir. Latin alfabesinin kökeni Etrüsk alfabesi ile Yunan alfabesine dayanır.

Latince
Telaffuz	Latince telaffuz: [laˈtiːna]
Etnisite	Latinler
Dil ailesi	İtalik Latino-Faliskan Latince
Yazı sistemi	Latin
Resmî durumu
Resmî dil	Kutsal Makam
Bölgesel	Antik Çağ: Roma dilbilgisi / söylem okulu Bugün: Papalık Latin Akademisi
Dil kodları
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
ISO 639-3	lat
Glottolog	impe1234[1] lati1261[2]
Roma İmparatorluğu’nun (MS 117’de) ve Latin konuşmacıların yönettiği bölgeyi (koyu kırmızı) gösteren harita. Latince dışındaki birçok dil imparatorlukta konuşuldu.
Latin’in modern torunları olan Roman dilleri.

Latince, Roma’nın da yer aldığı Orta İtalya'daki Latium bölgesinin dilidir. Roma Cumhuriyeti’nin yükselişe geçmesiyle İtalya’da, sonra da batı Roma İmparatorluğu'nda hâkim dil haline geldi. Latinceden İngilizceye geçen çok sayıda kelime bulunur. Özellikle teoloji, bilim, tıp ve hukuk alan alanlarındaki birçok terimin kökeni Latinceye (ve Grekçeye) dayanır.

Latincenin günümüze ulaşan en eski örneği, MÖ 7. yüzyıla tarihlenen bir toka üzerine Yunan alfabesi ile yazılmış 4 harflik bir metindir.

Tarihçe

Yunan edebiyatının temelinde kurulan Roma edebiyatının MÖ 3. yüzyıldaki gelişimiyle birlikte, edebî ya da klasik olarak adlandırılan Latince, Yunanca kelimeler, dil bilgisi ve üslup bilgisinden hayli etkilenmiş yapısıyla, biçimselliği ve zarafetiyle Halk Latincesinden (Vulgar) tümüyle farklı bir görünüme kavuşmuş adeta şiirsel bir dil olmuştur. Bunun sonucunda Klasik Latince tamamen yazı diline ve akademik dile dönüşmüştür. Klasik Latince MÖ 1. yüzyıl ile MS 1. yüzyılın başlarına kadar süren bir dönemde kullanılmıştır.

Latincenin öğrenimi ve öğrenim amacı öteki Batı dillerininkinden farklıdır. Çünkü başka bir Batı dilini öğrenen insan sadece bu dili konuşur ya da dil bilgisini derinleştirerek ilgili kültür hakkında bilgi edinir. Oysa Latince öğrenmekle Batı’nın tüm edebiyatlarının ve edebî türlerinin temel anlamına vakıf olur ve sonradan herhangi bir batı dilini öğrenmede hiç Latince bilmeyen birine göre daha hızlı yol alır.

Latince bugün bir toplumun günlük yaşantısı içinde kullanılmayan bir ölü dil olduğundan kulak dolgunluğuyla veya pratik yöntemlerle öğrenilmesi ve öğretilmesi zor bir dildir. Sistemli bir dil bilgisi öğrenimi ve öğretimi şarttır. Bu tip bir dil bilgisi öğrenimiyse kişinin dil duyarlılığını geliştirir. Ayrıca Batı dillerinin kelime hazinesi, morfolojisi, üslup özellikleri Latinceyle derinden ilişkilidir. Bu dillerin çoğunda hâlâ birçok Latince kelime, deyim ve ifade ya doğrudan ya da birtakım değişikliklerle kullanılmaktadır. Bugün birçok öğrenci, akademisyen ve Katolik din insanı Latinceyi akıcı bir şekilde konuşmaktadır. Dünya çapında ilköğretimde, ortaöğretimde ve yüksek lisans seviyesi eğitim kurumlarında öğretilir. Latince zengin zaman, şahıs ve fiil çekimleri ile son derece bükümlü bir dil özelliği göstermektedir.

Alfabe

Harfler
Aa	Bb	Cc	Dd	Ee	Ff	Gg	Hh	Ii	Kk	Ll	Mm	Nn	Oo	Pp	Qq	Rr	Ss	Tt	Vv	Xx	Yy	Zz
Harflerin okunuşları
a	be	ke	de	e	f	ɡ	h	i veya y	k	l	m	n	o	p	ku	r	s	t	u	ks	ü	z

Ses bilgisi

Latincede bulunan seslerin telaffuzu konusunda elimize ulaşmış herhangi bir veri bulunmamaktadır. Telaffuz konusunda edindiğimiz bilgiler ise ancak rekonstrüksiyon yöntemiyle elde edilir. Rekonstrüksiyon yönteminin yararlandığı kaynaklar ise antik yazarların telaffuzları, antik etimoloji eserleri, yazım hataları ve diğer dillerdeki Latince kökenli sözcüklerin telaffuzlarıdır.

Ünsüzler

		dudaksıl	dişsel	damaksıl	art damaksıl		gırtlaksıl
					plain	dudaksıl
patlamalı	ötümlü	b	d		ɡ	ɡʷ
	ötümsüz	p	t		k	kʷ
sızıcı	ötümlü		z
	ötümsüz	f	s				h
genizsil		m	n		(ŋ)
rotik			r
yarı ünlü			l	j		w

Eski ve Klasik Latincede büyük ve küçük harfler bulunmamaktadır. Harflerin çoğu da da günümüzdeki kullanılan şekillerine benzemektedir. Latincede çift ünsüzler uzun bir şekilde sesletilir. Ünsüzlerin sesletimleri aşağıdaki tabloda bulunmaktadır:

Latince yazı birim	Latince ses	İngilizceden örneklerle telaffuzlar
c, k	[k]	sky (gök) sözcüğünde olduğu gibi sert ama central(merkez), social(sosyal) sözcüklerinde olduğu gibi yumuşak değil.
t	[t]	stay(kalmak) sözcüğünde olduğu gibi, nation(ulus) sözcüğündeki gibi değil.
s	[s]	say(söylemek) sözcüğünde olduğu gibi ama rise(yükselmek, artmak) ve issue(sorun, mesele) sözcüklerindeki gibi değil.
g	[ɡ]	good(iyi) sözcüğündeki gibi sert ama gem(mücevher) sözcüğündeki gibi yumuşak değil.
	[ŋ]	sing(şarkı) sözcüğünde olduğu gibi.
n	[n]	man(insan, insanoğlu) sözcüğündeki gibi).
	[ŋ]	c, x ve g seslerinden önce sing(şarkı) sözcüğünde olduğu gibi.
l	[l]	çift l sesinden ve i sesinden önce link(bağlantı) sözcüğünde olduğu gibi.
	[ɫ]	diğer tüm durumlarda, bowl(kase) sözcüğünde olduğu gibi.
qu	[kʷ]	quick(hızlı) sözcüğündeki qu gibi ama antique(antik) sözcüğündeki gibi değil.
u	[w]	Bazen bir hecenin başında veya g ve s sesinden sonra, wine(şarap) sözcüğünde olduğu gibi ama vine(asma) sözcüğündeki gibi değil
i	[j]	Bazen bir hecenin başında yard(bahçe)sözcüğünde olduğu gibi ama just(henüz) sözcüğünde olduğu gibi değil.
	[jj]	ünlü sesler arasında çift olarak sesletilir, toy yacht(oyuncak gemi) gibi.
x	[ks]	c+s seslerinin birleşimidir, axe(balta) sözcüğünde olduğu gibi ama example(örnek) sözcüğündeki gibi değil.

Ünlüler

	ön	merkez	arka
dar	[iː ɪ]		[ʊ uː]
orta	[eː ɛ]		[ɔ oː]
geniş		[a aː]

Klasik Latincede ⟨U⟩ sesi ünlü bir sesi karşılamak için kullanılmak istense bile ⟨V⟩ şeklinde yazılır. ⟨Y⟩ ise alıntı Yunanca sözcüklerdeki ipsilon sesini karşılar. Fakat bu ses, bazen i bazen u şeklinde telaffuz edilir. Ayrıca bu ses yanlışlıkla benzer anlamlara sahip Yunanca sözcüklerle karıştırılarak Latinceye özgü kelimelerde bile kullanılmıştır.

Klasik Latincede de uzun ünlü ve kısa ünlü ayrımı vardır. ⟨I⟩ sesi haricinde uzun ünlüler, üstlerine onların uzun bir şekilde sesletileceğini belirten ve yazıda < ´ > şeklinde gösterilen bir işaret alırlar. Uzun İ sesi ise kalın I şeklinde yazılmıştır. Modern metinlerde ise uzun ünlüler üzerlerine yazıda uzun bir çizgi şeklinde gösterilen uzatma işareti alırlar: ⟨ā ē ī ō ū⟩. Kısa ünlüler ise çengelsi bir şekilde gösterilen kısaltma işareti alırlar: ⟨ă ĕ ĭ ŏ ŭ⟩

Kelime sonundaki ⟨m⟩ ve herhangi bir ünlü ses, ⟨s⟩ veya ⟨f⟩ sesinden önce yer alan ⟨n⟩ sesi ve bir ünlü ses, uzun ve genizsil(nazal) bir şekilde sesletilir.

Latince ünlü seslerin sesletimleri

Latince yazıbirim	Latince ses	Telaffuzlar
a	[a]	Kısa <a> sesidir, cut(kesmek) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
	[aː]	uzun <a> sesidir, father(baba) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
e	[ɛ]	Kısa <e> sesidir, pet(evcil,evcil hayvan)sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
	[eː]	uzun <e> sesidir, they(onlar) zamirindeki e-y olarak sesletilir.
i	[ɪ]	kısa <i> sesidir, sit(oturmak) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
	[iː]	uzun <i> sesidir, machine(makine) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
o	[ɔ]	kısa <o> sesidir, sort(sıralamak) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
	[oː]	uzun <o> sesidir, holy(kutsal) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
u	[ʊ]	kısa <u> sesidir, put(koymak) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
	[uː]	uzun <u> sesidir, true(doğru) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
y	[ʏ]	Kısa <u> veya <i> olarak sesletilir, Almanca Stück(parça) sözcüğünde olduğu gibi.
	[yː]	Uzun <u> veya <i> olarak sesletilir, Almanca früh(erken) sözcüğünde olduğu gibi.

Çift ünlüler

Klasik Latincede birkaç tane çiftünlülü ses bulunur. Bu sesler arasında en yaygını ⟨ae au⟩ sesleridir. ⟨oe⟩ sesine nadir rastlanır, ⟨ui eu ei ou⟩ sesleri ile çok nadir karşılaşılır. En azından bu durum Latinceye özgü kelimelerde görülür.

Eski Latincede çok daha fazla çiftses bulunmaktadır. Fakat bu seslerin çoğu Klasik Latincede uzun seslere dönüşmüştür. Eski Latincedeki ⟨ai⟩ ve ⟨āī⟩ Klasik Latincede ⟨ae⟩ olmuştur. Eski Latince ⟨oi⟩ ve ⟨ou⟩ Klasik Latincede birkaç sözcük dışında ⟨ū⟩ sesine dönüşmüştür. Bahsedilen ses değişimlerine aynı kökten gelen farklı sözcüklerde bile rastlanır.

Erken Eski Latincedeki ⟨ei⟩ sesi ise Klasik Latincede ⟨ī⟩ sesine evrilmiştir.

Başlangıç seslerine göre sınıflandırma

	ön	arka
dar		ui /ui̯/
orta	ei /ei̯/eu/eu̯/	oe /oe̯/ou /ou̯/
geniş	ae /ae̯/au /au̯/

Dil bilgisi

Latince sentetik ve bükümlü bir dildir. Çekimler sık sık kelime sonunda değişir fakat özellikle fiillerde olmak üzere çok kompleks olabilir.

Latincede belirlilik artikelleri bulunmaz. Hem belirli hem de belirsiz durumlar aynı şekilde yazılır.

Latincede sözdizimi özne-nesne-yüklem şeklindedir. Fakat her zaman bu sözdizimi uygulanmaz. Şiirde ihmal edilebilir.

Latincede sıfatlar isimlerden hem önce hem de sonda gelebilir. Fakat bazı sıfatlarda isimden önce gelir.

Fiiller

Fiillerin çekimleri fiil çekimidir, düzenli fiiller 4 ana çekime girerler.

Fiiller şahıs, çokluk, zaman, çatı(etken, edilgen) ve kip(şart, dilek gibi) şeklinde çekimlenir.

Latincede altı zaman bulunur: şimdiki, hikâye birleşik, bitmişlik, geçmiş zamanın hikâyesi, gelecekte bitmişlik.

Latincede etken ve edilgen çatı vardır.

Latincede istek, bildirme, emir, mastar gibi kipler bulunur.

İsimler

İsimlerin(özel isimler de dahil), zamirlerin ve sıfatların çekimleri isim çekimidir ve Latincede isimler 5 çekim dizisine girebilirler.

İsimler çokluk ve hal eki alırlar.

İsimlerin aldığı hal ekleri şunlardır: yalın, seslenme, belirtme, tamlayan, yönelme, çıkma. Ayrıca bazı isimlerde çıkma durum eki de görülür.

İsimler üç cinsiyete çekimlenebilir: eril, dişil ve nötr.

İsimler iki çokluk durumu şeklinde çekimlenebilir: tekil ve çoğul.

Ayrıca bakınız

• Ablativus absolutus
• Participium coniunctum

 İşbu makale Rukiye Öztürk tarafından CC BY-SA 3.0 lisansı altında yayınlanan metin içermektedir.

1. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Edl.) (2017). "Imperial Latin". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
2. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Edl.) (2017). "Latin". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.