Ünlü (dilbilim)

Ünlü, sesli[1][2] veya vokal[3]; ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.[4] Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf bazı kelimelerde ünlü, bazı kelimelerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.[5]

  Ön Öne
yakın		 Merkez Arkaya
yakın		 Arka
Kapalı
i •y
ɨ •ʉ
ɯ •u
ɪ •ʏ
e •ø
ɘ •ɵ
ɤ •o
ɛ •œ
ɜ •ɞ
ʌ •ɔ
a •ɶ
ɑ •ɒ
  Kapalıya yakın
Yarı kapalı
Orta
Yarı açık
Açığa yakın
Açık
Bölümler arasında bazı bölümlerde iki adet ünlü vardır. Bu ikili grupta
sağdaki ünlü yuvarlaktır, soldaki ise düzdür. Ayrıca uzun ünlüler Uluslararası Fonetik Alfabe
sembolü [ː] ile belirtlir.

Etimoloji

Uygurcada da görülen ün kelimesi Eski Türkçede "ses, avaz" anlamlarına, "ünü-" fiili ise "seslenmek, bağırmak" anlamlarına gelir.[6] Ünlü sözcüğü muhtemelen 19. yüzyılda "meşhur" anlamında kullanılmaya başlanmıştır.[6]

Türk yazı dillerinde ünlülerin gösterimi

Türk dilinin bilinen ilk dönemlerinde 9 ünlünün bulunduğu belirtilmiştir: a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü. Bugün kapalı e sesi (é) yalnızca Azerice yazı dilinde bulunur.

Türkçe

a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.

Sınıflandırma

Ünlüler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:

  • Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
    • Arka ünlüler: a, ı, o, u
    • Ön ünlüler: e, i, ö, ü
  • Dudakların durumuna göre
    • Düz ünlüler: a, e, ı, i
    • Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
  • Ağzın açıklığına göre
    • Geniş ünlüler: a, e, o, ö
    • Dar ünlüler: ı, i, u, ü
Ünlüler Düz Yuvarlak
Geniş Dar Geniş Dar
arka a ı o u
ön e i ö ü

Diğer dillerde ünlü

Dünyadaki birçok dilin kendisine özgü farklı ünlü sistemi vardır.

Kaynakça
  1. Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü Ahmet Topaloğlu. Ötüken Yayınları. 1989.
  2. "sesli." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
  3. "vokal." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
  4. "vowel." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  5. "y" harfi ünlü mü, ünsüz mü? 20 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. OxfordDictionaries.com. Erişim: 8 Ağustos 2012.
  6. "ün." Nişanyan Sözlük. Erişim: 7 Şubat 2015.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.