Uluslararası Fonetik Alfabe
Uluslararası Ses Abecesi veya Uluslararası Fonetik Alfabe (sesçil alfabe, sesçil abece, İngilizce: International Phonetic Alphabet, IPA), seslerin kâğıt üzerinde gösterilebilmesi için oluşturulmuş standart alfabedir. Tüm dillerdeki konuşma seslerini bir örnek biçimde kodlayabilmek için oluşturulmuş işaretler ve simgeler sistemidir. Bu sistemden en çok dilbilimde ve sözlüklerin hazırlanmasında yararlanılır.[1]
Dillerin doğru telaffuz edilmesini sağlamak, tutarsız ve keyfi yazımlarla çok sayıda transkripsiyon (yazı çevirimi) sisteminin doğurduğu karışıklıkları önlemek amacıyla geliştirilmiş alfabedir. IPA'nın bir amacı da bir sözcüğü diğerlerinden ayırmaya yarayan her ses için ayrı bir sembol geliştirmektir.
IPA'da temel olarak Latin harfleri kullanılır. Bunun dışında başka alfabelerden harf alınmış (örneğin Yunan Alfabesi), bunlar Latin harflerine uyacak biçimde değiştirilmiştir. İnce ses ayırımları ve genizsilleşen ünlülerle sesin uzunluk, vurgu ve titreşimi, harflerin üstüne veya altına konan çeşitli işaretlerle belirtilir.
IPA dar ve geniş yazı çevrimlerinde kullanılabilir. Mesela anadili İngilizce olanlar tek bir /t/ sesi ayırt ederler. Bu sebeple geniş yazı çevriminde bu sese karşılık tek bir sembol yeterlidir. Ama /t/'nin “tap”, “pat” ve “stem” gibi sözcüklerdeki söylenişlerinin birbirinden biraz farklı olduğunu belirtmek için dar yazıçevrimi yani /t/'nin altına veya üstüne belli işaretler koymak gerekir.
Uluslararası Ses Abecesi umulduğu kadar başarılı olamamıştır. ABD'de Avrupa'ya nazaran daha az kullanılmıştır. Latin alfabesinin yanı sıra çok sayıda özel işarete yer verdiği için basım ve daktilo etme güçlüğü vardır. Daktilo güçlüğünü engellemek için X-SAMPA geliştirilmiştir. Yer kazanmak ve kolaylık sağlamak gayesiyle IPA işaretleri ekseriyetle değiştirilerek veya birbirlerinin yerine kullanılır.
Alfabe
Ünsüzler
| Akciğer ünsüzleri | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Eklemleme yeri → | Dudaksıl | Taçsıl | Damaksıl | Köksül | Gırtlaksıl | |||||||||
| Çiftdudaksıl | Dişsil-dudaksıl | Dişsil | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Üstdamaksıl | (Ön) Damaksıl | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Yutaksıl | Üstgırtlaksıl | ||||
| Eklemleme biçimi ↓ | ||||||||||||||
| Patlamalı | [p] [b] | [t] [d] | [ʈ] [ɖ] | [c] [ɟ] | [k] [ɡ] | [q] [ɢ] | [ʡ] | [ʔ] | ||||||
| Genizsil | [m] | [ɱ] | [n] | [ɳ] | [ɲ] | [ŋ] | [ɴ] | |||||||
| Titrek | [ʙ] | [r] | [ʀ] | |||||||||||
| Çarpmalı | [ⱱ] | [ɾ] | [ɽ] | |||||||||||
| Sürtünmeli | [ɸ] [β] | [f] [v] | [θ] [ð] | [s] [z] | [ʃ] [ʒ] | [ʂ] [ʐ] | [ç] [ʝ] | [x] [ɣ] | [χ] [ʁ] | [ħ] [ʕ] | [ʜ] [ʢ] | [h] [ɦ] | ||
| Yansürtünmeli | [ɬ] [ɮ] | |||||||||||||
| Sürtünmesiz | [ʋ] | [ɹ] | [ɻ] | [j] | [ɰ] | |||||||||
| Yansürtünmesiz | [l] | [ɭ] | [ʎ] | [ʟ] | ||||||||||
- Notlar
- Çift olarak yazılan sembollerden soldaki ötümsüz, sağdaki ötümlü ünsüzleri gösterir.
- Koyu alanlar, sesletimi imkânsız olduğu değerlendirilen ünsüzleri gösterir.
| Akciğer dışı ünsüzler | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Şaklamalar | Ötümlü içpatlamalılar | Dışgırtlaksıllar | |||
| [ʘ] | Çiftdudaksıl | [ɓ] | Çiftdudaksıl | [ʼ] | Örnekler: |
| [ǀ] | Dişsil | [ɗ] | Dişsil/dişyuvasıl | [pʼ] | Çiftdudaksıl |
| [ǃ] | (Art)dişyuvasıl | [ʄ] | Damaksıl | [tʼ] | Dişsil/dişyuvasıl |
| [ǂ] | Dişyuvasıl-damaksıl | [ɠ] | Artdamaksıl | [kʼ] | Artdamaksıl |
| [ǁ] | Yandişyuvasıl | [ʛ] | Küçükdilsil | [sʼ] | Dişyuvasıl sürtünmeli |
| Diğer simgeler | |
|---|---|
| [ʍ] | Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl sürtünmeli |
| [w] | Ötümlü dudaksıl-artdamaksıl sürtünmesiz |
| [ɥ] | Ötümlü dudaksıl-damaksıl sürtünmesiz |
| [ɫ] | Artdamaksıllaşmış dişyuvasıl yansürtünmesiz |
| [ɕ] | Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli |
| [ʑ] | Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli |
| [ɧ] | Ötümsüz artdişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli |
- [ɧ] sesinin çıkış yeri tartışmalıdır.
| Patlamalı sürtünmeliler | ||
|---|---|---|
| Çubuklu | Çubuksuz | Tanım |
| [t͡s] | [ʦ] | Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [d͡z] | [ʣ] | Ötümlü dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [t͡ʃ] | [ʧ] | Ötümsüz artdişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [d͡ʒ] | [ʤ] | Ötümlü artdişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [t͡ɕ] | [ʨ] | Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli |
| [d͡ʑ] | [ʥ] | Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli |
| [t͡ɬ] | – | Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı yansürtünmeli |
| Eşzamanlı ünsüzler | ||
| [k͡p] | – | Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl patlamalı |
| [ɡ͡b] | – | Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl patlamalı |
| [ŋ͡m] | – | Ötümlü dudaksıl-artdamaksıl genizsil |
Ünlüler
| Ön | Öne yakın |
Merkez | Arkaya yakın |
Arka | |
| Kapalı | |||||
| Kapalıya yakın | |||||
| Yarı kapalı | |||||
| Orta | |||||
| Yarı açık | |||||
| Açığa yakın | |||||
| Açık | |||||
sağdaki ünlü yuvarlaktır, soldaki ise düzdür. Ayrıca uzun ünlüler Uluslararası Fonetik Alfabe
sembolü [ː] ile belirtlir.
Dış bağlantılar
- Uluslararası Ses Abecesi Uluslararası Sesbilgisi Derneği (İngilizce)
- Uluslararası Ses Abecesi (PDF)
- Sözcüklerin IPA İle Yazılışı ve E-Sözlük
Ses dosyaları
- Peter Ladefoged'in Sesbilgisi Kursu (ses dosyalarıyla)4 Haziran 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- UFA tablosu4 Haziran 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Dillerin sesleri hakkında bilgi3 Temmuz 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- UFA tablosu (İngilizce)
- UFA tablolarının ses örnekli Flash sürümü (İngilizce)
- Bir diğer UFA ses örnek dizini (İngilizce)
Kaynakça
- "Uluslararası Fonetik Alfabe-I*1. Dil Araştırmaları, Çukurova Üniversitesi". 15 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2020.