İnyupikçe

İnyupikçe ya da İnyupik dili (kendilerince Kuzey ve Kuzeybatı şivelerinde Iñupiatun , King Adası şivesinde Inupiaqtun), Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'da İnyupiklerin konuştuğu İnuit dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 15.700 kişilik nüfustan 2.144 kadarı anadillerini konuşabiliyor[1].

İnyupikçe
Ana dili olanlar Amerika Birleşik Devletleri (Alaska); önceden Rusya (Büyük Diomede Adası); Kanada (Kuzeybatı Toprakları)
Konuşan sayısı 2.144[1]  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Yazı sistemi Latin
Dil kodları
ISO 639-1 ik
ISO 639-2 ipk
ISO 639-3 [[ISO639-3:'''ipk''' (Ortak İnyupikçe)<br /> '''esi''' (Kuzey Alaska İnyupikçesi)<br />'''esk''' (Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi)|ipk (Ortak İnyupikçe)
esi (Kuzey Alaska İnyupikçesi)
esk (Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi)]]
Iḷisaġvik College ana binası ve heykel olarak kullanılan balina kafatası
İngilizce (Welcome to Barrow) ve İnyupikçe (Paġlagivsigiñ Utqiaġvigmun) "Barrow'a Hoşgeldiniz" tabelası ve her iki yanında balina kafatası

1948 öncesinde Rusya'ya bağlı Büyük Diomede Adasında da konuşulurdu (Imaqłit).

Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) denilen biçimi Kanada'da Inuvik ve Aklavik şehirlerinde konuşulur. Uummarmiutlar Kanada'da siyasi ve idari kaygılarla çoğu kez Siglitlerle birlikte Batı Kanada İnuitleri (Inuvialuit) adı altında toplanırlar. Şiveleri de Batı Kanada İnuitçesi (Inuvialuktun) içerisinde ele alınır.

Eskimo dilleri içindeki yeri

Anadili

13.500 kişilik İnyupik nüfusundan ancak 3000 kadarı[2] dilini konuşabiliyor. 6 - 16 yaş arası bütün İnyupik çocukları yasal olarak sayıları 73 olan federal Kızılderili İşleri Bürosu (BIA, Bureau of Indian Affairs) okullarına gitmek zorundadır.[3] Ayrıca, 77 kadar da eyalete bağlı köy okulu bulunur.[4] North Slope bölgesinde okul dönemi Ağustos sonunda başlar ve 180 gün sürer. Barrow'da lise sonrası yüksek öğrenim Iḷisaġvik College adlı kolej tarafından yapılır.

Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı [5]

ALASKA etnik nüfus anadilini konuşabilen % konuşabilme yaşı
1980 . . . .
Sibirya Yupikleri 1.100 1.050 95 yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler 17.000 14.000 80 yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler 12.000 5.000 40 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler 3.000 1.000 33 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar 2.200 700 35 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
1992 . . . .
Sibirya Yupikleri 1.100 1.050 95 yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler 18.000 12.000 67 yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler 13.000 4.000 31 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler 3.100 600 19 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar 2.100 400 19 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı

Diyalekt ve kabileleri
İnuit dilleri coğrafyası
TURUNCU Inupiatun (Kuzey ve Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi)
PEMBE Qawiaraq (Seward Yarımadası İnyupikçesi); Kuzeybatı Alaska İnyupiklerinin coğrafyası da yanlışlıkla pembe olarak renklendirilmiş

İnyupikler ve İnyupikçe çoğu zaman bir bütün olarak ele alınır. Bazen, iki ayrı dil ve halk olarak ele alındığı da olur ve Seward Yarımadasındakiler Qawiaraq adıyla, diğerleri (North Slope ve Northwest Alaska) de Inupiaq adı altında toplanır.

  • Seward Yarımadası İnyupikçesi [İngilizce Seward Peninsula Inupiaq]
İnyupik coğrafyası-3 Nome Census Area (Seward Yarımadası İnyupikçesi)
    • Bering Boğazı İnyupikçesi [İngilizce Bering Strait Inupiaq]
      • Diomede şivesi [İngilizce Diomede subdialect]
        • İngalik İnyupikçesi [kendilerince Ingalikmiut; İngilizce Ingalikmiut Eskimo]. ABD'ye bağlı Küçük Diomede (Little Diomede) adasında az sayıda konuşanı vardır.
        • İmaqliq İnyupikçesi [kendilerince Imaqłit; Rusça имакликский диалект]. Rusya Federasyonuna bağlı Büyük Diomede (Остров Ратманова, Большой Диомид) adasında konuşulan bu şive 1948 yılında yok oldu.
      • Wales İnyupikçesi [İngilizce Wales subdialect]
        • Kiŋikmiut
        • Tapqaġmiut
      • Ukiuvaŋmiut [İngilizce King Island subdialect]
    • Qawiaraq İnyupikçesi [İngilizce Qawiaraq, Kawerak]
      • Batı Qawiaraq İnyupikçesi [İngilizce Teller subdialect, Qawiaraq proper]
        • Siñġaġmiut
        • Qaviaraġmiut
        • Ayaqsaaġiaaġmiut
        • Aziagmiut. Sledge (Aziak, Ayak) adasında konuşulur.
      • Doğu Qawiaraq İnyupikçesi [kendilerince Iġałuiŋmiut; İngilizce Fish River subdialect]
  • İnyupikçe [İngilizce Northern Alaskan Iñupiaq]
İnyupik coğrafyası-2 Northwest Arctic Borough (Kuzeybatı Alaska İnyupikçesi, Malimiut)
    • Malimiut İnyupikçesi [İngilizce Malimiutun, Northwest Alaska Inupiatun]. Malimiut adı komşuları olan Yupikler tarafından verilmiştir.
      • Kotzebue şivesi [İngilizce Kotzebue subdialect, Southern Malimiut Inupiatun]
        • Pittaġmiut
        • Kaŋiġmiut
        • Qikiqtaġruŋmiut
      • Kobuk şivesi [İngilizce Kobuk subdialect, Northern Malimiut Inupiatun]
        • Kuuŋmiut
        • Kiitaaŋmiut ya da Kiitaaġmiut
        • Siiḷviim Kaŋianiġmiut
        • Nuurvinmiut
        • Kuuvaum Kaŋiaġmiut
        • Akuniġmiut
        • Nuataaġmiut
        • Napaaqtuġmiut
        • Kivalliñiġmiut
İnyupik coğrafyası-1 North Slope Borough (Kuzey Alaska İnyupikçesi)
    • Kuzey Alaska İnyupikçesi [kendilerince Iñupiatun ; İngilizce North Alaskan Inupiatun]
      • Tikiğaq İnyupikçesi [kendilerince Tikiġaġmiut; İngilizce Point Hope Inupiatun]
      • North Slope İnyupikçesi [İngilizce North Slope Inupiatun]
        • Utuqqaġmiut
        • Siḷaliñaġmiut
          • Kukparungmiut
          • Kunmiut
        • Kakligmiut
          • Sidarumiut
          • Utkiavinmuit
          • Nuvukmiut
        • Kuulugruaġmiut
        • Ikpikpagmiut
        • Kuukpigmiut
          • Kañianermiut
          • Killinermiut
          • Kagmalirmiut
      • Nunataağmiut İnyupikçesi [kendilerince Nunataaġmiut; İngilizce Anaktuvik Pass Inupiatun, Nunamiut]
      • Uummarmiut İnyupikçesi [kendilerince Uummarmiut, Uummarmiutun; İngilizce Uummarmiut Iñupiaq, West Arctic Inupiatun, Canadian Iñupiaq]. Kanada'da Mackenzie deltasında yer alan Aklavik ve Inuvik şehirlerinde konuşulur. Kökenleri Nunamiut'lara dayanır. Etnik olarak “Inupiaq” olsa da Kanada’da siyasi sebeplerle “Inuvialuit” adı altında toplanır.

Farklılıklar

Sessiz R (voiceless r) harfi yazıda sr ( /ʂ/) olarak gösterilir ve iki ünsüz arasında daha çok Kobuk (K) şivesinde kullanılır. North Slope (N) şivesinde ise normal s sesi olarak yer alır: aġnasalluq (N) aġnasralluq (K); atausiq (N) atausriq (K); iñuusiq (N) iñuusriq (K); ikusik (N) ikusrik (K); irrusiq (N) irrusriq (K); isaġuq (N) israġuq (K); isuma (N) isruma (K); kanŋusuktuq (N) kanŋusruktuq (K); masu (N) masru (K); nakasuk (N) nakasruk (K); nasaq (N) nasraq (K); pasigaa (N) pasrigaa (K); pisaasuqtuq (N) pisaasruktuq (K); qanusiq (N) qanusriq (K) ...

Şiveler arası sayı adları karşılaştırması:

Kuzey Alaska
(North Slope)		 Kuzeybatı Alaska
(Kobuk Malimiut)		 Seward Yarımadası
(King Adası)		 anlamı
atausiq atausriq atausiq 1
malġuk malġuk maġluuk 2
piŋasut piñasrut piŋasut 3
sisamat sisamat sitamat 4
tallimat tallimat tallimat 5
itchaksrat itchaksrat aġvinikłit 6
tallimat malġuk tallimat malġuk tallimat maġluuk 7
tallimat piŋasut tallimat piñasrut tallimat piŋasut 8
quliŋuġutaiḷaq quliŋŋuutaiḷaq qulinŋutailat 9
qulit qulit qulit 10
qulit atausiq qulit atausriq qulit atausiq 11
qulit malġuk qulit malġuk qulit maġluuk 12
qulit piŋasut qulit piñasrut qulit piŋasut 13
akimiaġutaiḷaq akimiaŋŋutaiḷaq agimiaġutailaq 14
akimiaq akimiaq agimiaq 15
akimiaq atausiq akimiaq atausriq agimiaq atausiq 16
akimiaq malġuk akimiaq malġuk agimiaq maġluuk 17
akimiaq piŋasut akimiaq piñasrut agimiaq piŋasut 18
iñuiññaŋŋutaiḷaq iñuiñaġutaiḷaq inuinaġutailat 19
iñuiññaq iñuiñaq inuinnaq 20
iñuiññaq qulit iñuiñaq qulit inuinaq qulit 30
malġukipiaq malġukipiaq maġluutiviaq 40
malġukipiaq qulit malġukipiaq qulit maġluutiviaq qulit 50
piŋasukipiaq piñasrukipiaq piŋasuutiviaq 60
piŋasukipiaq qulit piñasrukipiaq qulit piŋasuutiviaq qulit 70
sisamakipiaq sisamakipiaq . 80
sisamakipiaq qulit sisamakipiaq qulit . 90
tallimakipiaq tallimakipiaq tallimativiaq 100
. . kabluutit 1000

Alaska İnyupikçesi ile Kanada İnyupikçesi (Uummarmiutun) arasındaki farklılıklar hem alfabe farklılığından hem de birtakım ses değişmelerinden kaynaklanır :

Alaska İnyupikçesi Kanada İnyupikçesi anlamı
Uummaġmiutun Uummarmiutun Kanada İnyupikçesi
siksrik hikřik sincap
qugruk qugřuk kuğu
aaġlu arlu katil balina
amaġuq amaruq kurt
isuŋŋaġluk ihun’ngaq yırtıcı martı
kaŋuq kanguq kar kazı
paunġaq paunraq karga üzümü
qunŋiq qun’ngiq ren geyiği
tiġiganniaq tiriganiaq kutup tilkisi
umiŋmak umingmak misk sığırı

Alfabe
AChGĠHIKLḶŁŁ̣MNÑŊPQRSSrTUVY
achgġhiklḷłł̣mnñŋpqrssrtuvy
/a//tʃ//ɣ//ʁ//h//i//k//l//ʎ//ɬ//ʎ̥//m//n//ɲ//ŋ//p//q//ʐ//s//ʂ//t//u//v//j/

Yukarıdaki tablo Kuzey Alaska (North Slope) İnyupikçesinin alfabesidir. Diğer şivelerde geçen sesler için de şu harfler bulunur:

  • Diomede : e
  • Bering : w , z , zr
  • Kobuk : ’
  • Seward : b

İnyupik alfabesi, Atchagat ('abeceler') ya da Iñupiatun Aglait ('İnyupik harfleri') olarak da bilinir. 1946 yılında İnyupik kökenli Presbiteryan rahibi Roy Ahmaogak ile Summer Institute of Linguistics üyesi Eugene Nida tarafından geliştirilmiştir. Altında nokta olan k harfi (ḳ) daha sonra q harfi ile değiştirilmiştir. İnyupikçede "alfabe" için kullanılan atchagat kelimesi tıpkı "abece" gibi ilk üç harfin okunuşuna -t çoğul eki getirilerek türetilmiştir.

Kanada'da Uummarmiut İnyupikçesi farklı alfabe kullanır:

AChFGHDjIKLŁMNÑNgPQRȒTUVY
achfghdjiklłmnñngpqrȓtuvy

Bazı gramer özellikleri
isigak + isigak = isigait

İnyupikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler:

  • Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul
tekil ikil çoğul anlamı
iqaluk iqaluuk iqaluich balık
qimmiq qimmik qimmich köpek
argak argaak argaich el
iñuk iññuk iñuit insan; kişi
Iñupiaq Iñupiak Iñupiat İnyupik
Qułłiq Qułłik Qułłit Çukçi
kuuk kurrak kuugich / kurgit ırmak
aġnaq aġnak aġnat kadın
iri irrak irrat göz
tupiq tuppak tupqich / tupqit çadır (North Slope); ev (Kobuk)
  • Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k, daha az olarak da -n
  • Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur:
    • kök (İng. stem)
    • yapım eki (Akunniġun sg Akunniġutit pl; İng. postbase)[6][7]
    • çekim eki (Isukłiqpiaq , Uqaluit isukłiqpiaŋit & Uqaluit isuŋit ; İng. ending)
    • bağlaç (İng. enclitic)[8]
      • taiguallu aglaaksrallu Iñupiatun : İnyupikçe okuma ve yazma (-llu 've')
  • Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
  • Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, İnyupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:
    • imnaim nagrua : Yaban koyununun boynuzu
    • tuttum nagrua : Ren geyiğinin boynuzu
    • tuttum niaqua : Ren geyiğinin kafası
    • tulukkam nauligaaŋa : Kuzgunun mızrağı (bir bitki adı)

Her ikisi de sayı ile uyumludur:

tallimat nannuayaat : beş kutup ayısı yavrusu

Fiiller de sayı ile uyumludur:

  • qulit aġnat taliqtut : On kadın dans ediyor (King Adası)
  • qaugait qairut : Ördekler geldi
  • aġġirit quviasupiaġataqtut : Dansçılar ve davulcular mutlular

Örnekler
  • Taiku suna Çok teşekkür ederim
  • Nakuaġikpin Seni seviyorum
  • Uvlaalluataq Günaydın
  • Qavsiñukpa Saat kaç?
  • ukiumi kışın
  • upinġaksrami ilk baharda
  • upinġaami yazın
  • ukiaġmi güzün, son baharda

İnyupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır:

  • North Slope-mi : North Slope'de

Örnek metin (North Slope Borough School District misyonu) :[9]

İNYUPİKÇE : Miŋuaqtuqtitchirit Sivuniŋat : Iñupiat Nunaanni miŋuaqtuqtitchiruat sivuniqaqtut piviksraqaquvlugich miŋuaqtuqtuat pisigivlugu iñulluataġuġniŋat. Miŋuaqtuqtuat atuumagisigaich piḷġusivut piqpakkutiqaġlutiŋ, aviktuaqatigiigḷutiŋ, suli avanmun aitchuqtuutilutiŋ kaŋiqsimalugu kiŋuvaaksriusiaqput piraġausivullu.
İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Mission Statement : The North Slope Borough School District is committed to providing opportunities to help all students become productive and contributing citizens. Students will maintain our values of caring, sharing, and giving by understanding our history and traditions.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar
  1. "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
  2. "Alaska Native Languages". 24 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2010.
  3. "Norman A. Chance, Growing Up in an Inupiat Village". 23 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2010.
  4. "Norman A. Chance, The Economics of Dependency". 23 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2010.
  5. Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
  6. "Postbases 1". 18 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2010.
  7. "Postbases 2". 19 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2010.
  8. Enclitics
  9. North Slope Borugh School District, 2009

Kaynakça

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.