Abzah lehçesi

Abzah lehçesi (Adigece абдзэхабзэ), Türkiye başta olmak üzere diasporada ve Rusya'da yaşayan Abzahlar tarafından konuşulan Çerkes dillerinden Adigecenin bir lehçesidir. Kafkasya’da Abzah lehçesi konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.[1]

Abzah
Ana dili olanlar Türkiye, Suriye, İsrail, Rusya
Dil ailesi
Yazı sistemi Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil Çerkes
Dil kodları
ISO 639-1 -
ISO 639-2 -
ISO 639-3 abq

Dilbilgisi

Diğer lehçelerde, fiil şahıs ekleri kabaca nesne-özne-kökü şeklinde sıralanırken Abzehçe'de durum tam tersi şekilde, özne-nesne-kök şeklindedir.[2]

Türkçe Abzah Adigecesi Standart Adigece
sen beni dinliyorsun усэдэӀу усэдэӀу
sen benimle gidiyorsun уздэкӀо сыбдэкӀо
sen benim için gidiyorsun усфэкӀо сыпфэкӀо

Literatür dilindeki -зэ (-ken) eki Abzehçe'de şu formlarda bulunabilir: -уэ, -зэ, -гозэ, -горэ, -гозэрэ, -рэ (тхэ-уэ, тхэ-зэ, тхэ-гозэ, тхэ- гозэрэ, тхэ-рэ).[3]

Örnek:

Çocuk şarkı söylerken geçti.
Ӏьалэр орэд къыӀозэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀогозэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀогорэ блэӀьыгъ.
Ӏьалэр орэд къыӀогозэрэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀорэ блэӀьыгъ.

Standart Adigecedeki 'ч' [t͡ʃ] ve 'чъ' [t͡ɕ] sesleri Abzehçe'de yerini 'щ' [ɕ] ve 'ш' [ɕ] seslerine bırakır.[4]

Türkçe Abzah Adigecesi Standart Adigece Kabardeyce
Kiril IPA Kiril IPA Kiril IPA
köy щылэ ɕəla чылэ t͡ʃəɮa жылэ ʒəɮa
mızrak пщы pɕə пчы pt͡ʃə бжы bʒə
keçi пщэны pɕanə пчэны pt͡ʃanə бжэн bʒan
koşmak шэн ɕan чъэн t͡ʂan жэн ʒan
soğuk шыӏэ ɕəʔa чъыӏэ t͡ʂəʔa щӏыӏэ ɕʼəʔa
gece щэщы ʃaʃə чэщы t͡ʃaʃə жэщ ʒaɕ
inek щэм ʃam чэм t͡ʃam жэм ʒam
hızlı шыкӏай ɕət͡ʃaːj чъыкӏай t͡ʂət͡ʃaːj - -

Standart Adigecedeki 'кӏ' [t͡ʃʼ] ve 'чӏ' [t͡ʂʼ] sesleri Abzah lehçesinde 'ӏь' [ʔʲ] ya da 'щӏ' [ɕʼ] olur.[5]

Türkçe Abzah Adigecesi Standart Adigece Kabardeyce
Kiril IPA Kiril IPA Kiril IPA
durur ӏьэт ʔʲat чӏэт t͡ʃʼat щӏэт ɕ’at
oturur ӏьэс ʔʲas чӏэс t͡ʃʼas щӏэс ɕ’as
yatak ӏьэлъ ʔʲaɬ чӏэлъ t͡ʃʼaɬ щӏэлъ ɕ’aɬ
oğlan ӏьалэ ʔʲaːla кӏалэ t͡ʃʼaːɮa щӏалэ ɕʼaːɮa
pişman olmak ӏьэгъожьын ʔʲaʁʷaʑən кӏэгъожьын t͡ʃʼaʁʷaʑən щӏегъуэжын ɕʼeʁʷaʒən
az маӏьэ maːʔʲa макӏэ maːt͡ʃa мащӏэ maːɕʼa
sormak ӏьэупкӏэн ʔʲawpt͡ʃʼan кӏэупкӏэн t͡ʃawpt͡ʃan щӏэупщӏэн ɕʼawpɕʼan
misafir хьаӏьэ ħaːʔʲa хьакӏэ ħaːt͡ʃʼa хьащӏэ ħaːɕʼa
hızlanmak нэӏьын naʔʲən нэкӏын nat͡ʃʼən - -
yeni щӏэ ɕʼa кӏэ t͡ʃʼa щӏэ ɕʼa
yer щӏыпӏэ ɕʼapʼa чӏыпӏэ t͡ʂʼəpʼa щӏыпӏэ ɕʼapʼa
tüm заӏь (заӏ) zaːʔʲ зэкӏэ zat͡ʃʼa псори psori
yirmi тӏоӏьы (тӏоӏе) tʷʼaʔʲə тӏокӏ tʷʼat͡ʃʼə тӏощӏ tʼoɕʼ
yıkamak тхьаӏьын (тхьаӏын) tħaːʔʲən тхьакӏын tħaːt͡ʃʼən тхьащӏын tħaːɕʼən
soru упщӏэ wpɕʼa упкӏэ wpt͡ʃʼa упщӏэ wpɕʼa
alt щӏэгъ ɕʼaʁ чӏэгъ t͡ʂʼaʁ щӏагъ ɕʼaːʁ
dünya щӏыгу ɕʼəɡʷ чӏыгу t͡ʂʼəɡʷ щӏыгу ɕʼəɡʷ
kış щӏымафэ ɕʼəmaːfa кӏымафэ t͡ʃʼəmaːfa щӏымахуэ ɕʼəmaːxʷa
demir гъущӏы ʁʷəɕʼə гъучӏы ʁʷət͡ʂʼə гъущӏы ʁʷəɕʼə

Örnek metin

Нарт Саусырыкъорэ Иныжъымрэ:

Саусырыкъо ахэмытэу нартхэр былымыхьэ кӏогъагъэх. Былымхэр къагъоти, къежьэжьыхи Къойданэм къэсыгъэх. Саусырыкъо дэмысыгъэу щытыти, къыхэкӏижьи, янэ дэжь къихьажьыгъ.

— Сыгъашх, тян, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Сыгъашх, сыгъашх оӏо зэпыты, ущыс, модыкӏэ нартыхэр былым къахьи , Къойданым къэсыжьыгъэх, — къыриӏуагъ янэ.

Нартымэ сырямыгъусагъэми, ащ къахьырэмэ анахьышӏуӏомкӏэ садэгощэн, тян, — ыӏуагъ.

Пӏэстэ шыӏэ щтыгъ, лы жъогъэ щтыгъ, щыбжьый-шыгъу атетэкъуагъэу ӏанэм къытыригъэуцуагъэх янэ. Саусырыкъо пӏастэр ыфызи, псыр къыӏифыгъ, лыр ыутхыпкӏи мылыхэр къыпигъэтэкъуи ышхыгъ.

— Ныбжьи нахь дэгъоу сыбгъэшхагъэп, тян, — ыӏуи къикӏижьыгъ.

Саусырыкъо Тхъожъыем къытетӏысхьи, Къойданым кӏонэу ежьагъ. Саусырыкъо къакӏоу нартхэм залъэгъум, шӏэныгъэ иӏэу зы лӏы горэ ахэтыти: «Саусырыкъо мыгъо цӏыкӏур къэкӏозы, «фэсыжь апщи, нартхэ», зиӏокӏэ «тхьэуегъэпсэу» — шъуӏо нахь, «ахад» — шъумыӏо», — къариӏуагъ.

Зэриӏуагъэм фэдэу, тыдэкӏэ ахэхьагъэми «тхьэуегъэпсэу» къыраӏуагъ нахь, «ахад» къыраӏуагъзп.

Етӏанэ, Саусырыкъо губжъи, ежь зыфиӏорэр къыдэхъоу щытыти, щэщищ гъурӏи зишӏи шыӏэм зэтыригъэлӏагъэх.

— Мэшӏо тӏэкӏу тэзгъэгъотырэр ӏэхьэгъу тшӏыщт зы ӏахьэкӏэ. — аӏуагъ нартымэ.

— Сз шъозгъэгъотыщт, — ариӏуи, тау-таш горэм ӏугъо тӏэкӏу къыдихэу ылъэгъугъэти, Саусырыкъо ащ кӏуагъэ.

Лэгъупышхом лы илъэу, пхъэцэӏитӏу, зы инырэ, зы цӏыкӏурэ пэлъэу, иныжъыри ащ къещэкӏигъэу пэӏулъэу къыӏухьагъ.

Машӏом икъыпэхыкӏэу хъущтыр Саусырыкъо ымышӏэу егупшысэу щытызэ, Тхъожъыер къэгущыӏи: «Уишыӏядзэ къыӏехи, упкӏэ цуакъэ сфэшӏ. Бажьэм фэдэу зызгъэзэщт, цызэм фэдэу сыкъэкӏощт, лъэгонжэмышъхьэкӏэ зесыдзыхынызы, пхъэцакӏэ иным уемыӏэу, цӏыкӏур къашти, тхьыны тыкӏожьыщт, — къыриӏуагъ.

Ишыӏядзэ къыӏихи, упкӏэ цуакъэ фишӏыгь. Къекӏуалӏи, Тхъожъыем лъэгонжэмышхьэкӏэ зыридзыхыгъ. Саусырыкъо пхъэцэкӏэ цӏыкӏум еӏэ шӏошӏызэ, иным еӏи, иныжъым тыригъафи, къыгъэущыгъ. Къэӏаби, Саусырыкъо рилъэшъохи шыр шъхьартӏупщэу хъугъэ, Саусырыкъуи иныжъым ипӏэшъхьагъ ӏилъхьагъ.

— Сыд уилъэгъунэу укъызыфэкӏуагъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Шыӏэ тылӏэти мэшӏо тӏзкӏу схьынэу сыкъэкӏуагъ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Тыдэ укъикӏирэ?

— Нарты сыкъекӏи, — риӏуагъ.

— Саусырыкъо ихьэгьо-шӏагъохэмэ ашышэу зы къаумэ къысаӏуи, устӏупщыжьыщт, — ыӏуагъ иныжъым.

— Саусырыкъо ихьэгъо-шӏагъомэ ащышэу сэ зэхэсхыгъзу зы къаумэ къыосӏон, ау сэ ежь слъэгъугьахэп, — ыӏуагъ. — Саусырыкъо жьан щэрэхъыр къушъхьэм дарегъэхьые, къырарегъэфыхи, копкъышъхьэкӏэ еозы дефыежьы.

Саусырыкъо дихьыен ылъэкӏыщтэпти, ежь иныжъым жьан щэрэхъыр къушъхьэм дихьий, Саусырыкъо къырыригьэшэхыгъ. Иныр копкъышъхьэӏе къеуи, къыдифыежьыгъ.

— Ащ пэмыӏеу пшӏзрэ щыӏэмэ, къаӏо, — ыӏуагъ иным.

— Цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу егъэплъызы, ыжэ кӏоцӏ делъхьазы егъэкӏуасэ аӏоу зэхэсхыгъэ, — риӏуагь.

Иныжъым цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу ыгъэплъи, ыжэ дилъхьи, ыгъэкӏосагъ.

— Сӏукӏоцӏ хъутэ-плъытэщти, ыгъэусэни, сигъэтхъэжьыгъ. Ай нэмыӏеу сы пшӏэрэ? — ыӏуи къеупщӏыгъ.

— Ай нэмыӏеу, псыр егъажъо, псы жъуагъэм хэгьуалъхьэзы зегъэпскӏы.

Иныжъым гъоплъэ хьэкъуашъокӏэ псыр къыгъажъуи, машӏор ӏешӏыхьагъэу хэгъуалъхьи зигъэпскӏыгъ.

— Шъохъу-тӏэхъум сигъалӏэщтыгъ, сыдэу ӏэзэгъу шӏагъо къысэпӏуагъ, сиӏял, — къыриӏуагъ. — Джыри сыд ышӏэу зэхэпхыгъэр?

— Ай нэмыӏеу, ыхыкъын къэсэу псым зыхигьэщтыхьати, щэщ-мэфищэ хэтыщтыгъэ, етӏанэ къыкъутэти къыхэкӏижьыщтыгъ, — аӏоу зэхэсхыгъэ.

— Адэ ар таущытэу ыгъэщтытыгъэ, сыд ышӏэщтыгъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Сшӏэрэп, зыгорэ еӏошъы псыр егъэщты аӏоу зэхэсхыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Адэ къэшӏи, мэхъумэ тегъэплъ.

— Псым хэуцу, — ыӏуи ытыкъыны къэсэу псым хигъэуцуагъ.

Ежь Саусырыкъо ышӏэу щытыти, щэщищым къэхъущт щтырыгъуӏир къышӏи, иныжъыр хигъэщтыхьагъ.

— Къеӏ, — ыӏуи къызеӏэм, мылыр къыгъэцӏацӏэу, къыгъачэу хъугъэ.

— Зэ зыгъэбыяу, щыгъупшагъэ сшӏыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Саусырыкъо мылыр къыхичыти, псы къытыригъэлъадэщтыгъ, хьауарзэ хитакъоти, ыгъзщтыжьыти, къытыригъэсэжьыщтыгъэ.

Ащ фэдэу ышӏи: — Къеӏ, нныжъ, —зыреӏом, къьыкӏаӏи шъхьзкӏэ мылыр къыфэгъэхъыягъэп.[6]

Kaynakça
  1. Papşu, Murat (2003). Çerkes dillerine genel bir bakış Kafkasya ve Türkiye 10 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nart Dergisi, Mart-Nisan 2003, Sayı:35
  2. Шъаукъо А.А., Бгъуашэ З.Б.. Адыгэ Диалектологиер (ady). 2015. s. 129.
  3. Шъаукъо А.А., Бгъуашэ З.Б.. Адыгэ Диалектологиер (ady). 2015. s. 130.
  4. "Спирантизация аффрикат". 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2020.
  5. "Переднеязычные мягкие шипящие аффрикаты дж, ч, к1". 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2020.
  6. Hadagatle, Asker.Nartkher.1967.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.