Atçalı Kel Mehmet Efe
Atçalı Kel Mehmet Efe (1780 - 1830; kısaca Atçalı Kel Memet de denmektedir), Aydın'ın Atça kasabasında fakir bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiş ve genç yaşında dağa çıkarak zeybek olmuş, daha sonra da 1829-1830 Aydın İhtilali olarak anılan harekete önderlik etmiştir. (ihtilal teriminin Osmanlı tarihlerinde yerel düzende ayaklanan, mevcut idarecileri kaçıran veya karışıklığa meydan verenler için kullanıldığını burada belirtmek gerekir.)
Aydın İsyanı
1829'da Kuyucak'ta başlayan Kel Memet'in önderliğindeki Aydın ayaklanması bir halk ihtilali özelliklerini taşır görünmektedir. Osmanlı İmparatorluğu'nun girdiği savaşların vergi yükünden bunalan halka bu vergiyi kaldırdığını ilan etmiş, mültezimlerin, voyvodaların ve zabitlerin halktan keyfi olarak topladıkları vergileri kaldırmıştır. Bunlarla da yetinmeyerek, 'vali-i vilayet, hademe-i devlet, Atçalı Kel Memet' şeklinde imzaladığı fermanlarda hükümetten serbest ticaret ve tarımın korunmasını, kanunların değiştirilmesini, daha eşit kanunlar yapılmasını ve askerliğin yeni esaslara bağlanmasını istemiştir. Aydınlıların yanı sıra, Kütahya, Manisa, Burdur ve Denizli'nin bazı kazaları, onun ileri sürdüğü fikirleri sevinçle karşılamış, ona kapılarını açmış ve kendilerine efendi yapmışlardır. İlk ayaklanmasında Aydın mütesellimi ve yanındaki adamlarıyla girdiği çatışmalar hariç, diğer kasabalarının hiçbirisinde ona karşı silah atılmamıştır. Aksine, adamlarıyla birlikte bu kasabalara birer kurtarıcı gibi girmiştir. İdaresi altında bulunan yerlerde halkının malına, canına ve ırzına saygı gösterdi. Seyahat hürriyetine engel olmamıştır. Zulmü ve adaletsizliği ortadan kaldırmak, yeni bir düzen kurmak için çalışmıştır.
Savunduğu fikirlerin II. Mahmut'un reformları ve sonrasındaki Tanzimat ilanı ile paralellikler arzettiği ileri sürülebilir. Öte yandan, Aydın İhtilali döneminin, Osmanlı İmparatorluğu'nun pek çok bölgesinde bir önder etrafında toplanarak yerel idareleşmeye (veya derebeylik kurmaya) yönelen hareketlerle eşzamanlı olduğu unutulmamalıdır. Boyut ve tarzları farklılıklar göstermekle birlikte, Manisa'da Karaosmanoğulları, Çukurova'da Ramazanoğulları, Yanya'da Tepedelenli Ali Paşa, Tuna boyunda Pazvantoğlu, hatta Mısır'da Kavalalı Mehmet Ali Paşa isyanları aynı dönemin hadiseleridir. Osmanlı Devleti, uğradığı kayıplara rağmen, bunların hepsini aşmıştır. Atçalı Efe'nin yaptıkları devlete karşı gelmek olarak algılanıp padişahça onaylanmamış ve üzerine gönderilen Osmanlı kuvvetlerine 1830'da yenilen Atçalı Efe çatışmada ölmüştür. Ancak, cesareti ve halkın canını, ırzını ve namusunu korumak için yaptıkları Yörük Ali Efe gibi Ege efelerine ilham vermiştir.
Atçalı Kel Mehmet Efe Heykeli
Aydın ile Nazilli arasındaki Atça kasabasında bugün Atçalı'nın anısına bir "Atçalı Kel Mehmet Efe" heykeli bulunmaktadır. Mimar Tamer Başoğlu'nun projesini hazırladığı heykelin temeli 8 Temmuz 1969 tarihinde atılmıştır. 82.000 TL'ye maledilen heykel 27 Eylül 1970 tarihinde tamamlanmıştır. Heykelin kaidesinde, su elin, çeşme elin, tekne Atçalı Kel'in yazmaktadır.
Hakkındaki sanat eserleri
Atçalı Kel Mehmet (1964)
Atçalı Kel Mehmet'in kişiliği ve hayatı, senaryosunu İlhan Engin ve Murat Sertoğlu'nun yazdığı, Asaf Tengiz yönetmenliğinde 1964 yapımı bir filmde çekilmiştir. Bu filmde Fikret Hakan, Tijen Par, Hayati Hamzaoğlu, Erol Taş ve Hüseyin Baradan gibi zamanın ünlü oyuncuları oynamıştır.
Atçalı Kel Mehmet (2017)
Atçalı Kel Mehmet, Hakan Şahin'ın 2017 yılında yönettiği film.
Atçalı Kel Mehmet (oyun)
Atçalı Kel Mehmet'in hayatı Orhan Asena tarafından tiyatroya aktarılmıştır. Orhan Asena bu tiyatro eseriyle 1970 TRT Sanat Ödülleri Yarışması'nda başarı ödülü almıştır.
Atçalı Kel Mehmet'in İsyanı
Atçalı Kel Mehmet'in hayatı ve kişiliği, 2011 yılında Ege Üniversitesi Türk Halk Dansları Topluluğu (TÜHAD) tarafından, 'Atçalı Kel Mehmet'in İsyanı' adıyla ve Salih Kalyon'un desteği ile dans tiyatrosu olarak sahnelenmiştir.
Yayımlanmış kitaplar
- Çağatay Uluçay - Atçalı Kel Mehmed
- Murat Sertoğlu - Atçalı Kel Mehmet Efe
- Ali Haydar Avcı - Atçalı Kel Mehmet İsyanı: Aydın İhtilali (1829-1830)
- İsmet Nadir Atasoy - Sevda Zamana Sığmaz (3 bölümden oluşan kitabın 2. bölümü Atçalı Kel Mehmet Efe hakkındadır)
- Cem Çelik - Atçalı
Hakkındaki türkü ve hikâyeler
 |
ile ilgili metin bulabilirsiniz. |
Çocukluğunda çok ürkek olduğu anlatılan bu efe, bir gün köy kahvesinde otururken, ahalinin ve kendisinin devlet tarafından sömürüldügünü ve yok yere acı çektirildigini düşünüp buna bir çare araken, üç iri köpeğe karşı cılız bir köpeğin kapışmasına şahit olur. Hasımlarınca bir hayli yıpratılan küçük köpek, can havliyle kaçarken bir çıkmaz sokağa girer. Kaçacak yeri yoktur. Direncinin son noktalarında olmasına rağmen sırtını duvara vererek bu üç köpeğe çılgıncasına saldırır ve onları kaçırmayı başarır. Atçalı da bundan ibret alır.
Ayrıca Atçalı Kel Mehmet Efe'nin zeybeklikten önceki dönemine ait olarak, bölgenin hakim ailesi Arpazlılar 'dan Arpazlı Hacı Hasan Bey ile ilgili rivayetler de bulunmakta olup, bunların bahsi ilgili sayfadadır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Atçalı Kel Mehmed Ayaklanması: Vergiye farklı bir başkaldırı örneği (Yrd.Doç.Dr. Ali Rıza Gökbunar)27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Celal Bayar Üniversitesi, Manisa