Bretton Woods sistemi
Bretton Woods sistemi, II. Dünya Savaşı sırasında Temmuz 1944'te ABD'nin küçük bir kasabası olan Bretton Woods'da toplanan Birleşmiş Milletler Para ve Finans konferansında ortaya çıkan iktisadi sistemdir.[1] Bu konferansa 44 ülkenin temsilcileri katılmıştır ve bu konferansa gelen devletlerin yarısından fazlası az gelişmekte olan ülkelerdir. Ayrıca Romanya dışındaki sosyalist ülkeler fona üye olmamış ve sistemin dışında kalmışlardır.Aynı zamanda Bretton Woods sisteminin kurulma sebeplerinden biri olan 1930 yılında yaşanan ekonomik buhran ve hemen ardından gelen dünya savaşı ile ekonomisi dibe vuran ülkeler, uluslararası alanda yaşanan para değişiminin duraksama noktasına gelişi ve savaş sebebiyle ülkeler arası alım satım ticaretinin durması, uluslararası alanda tekrar parasal döngünün düzelmesi ve ekonomik istikrarın sağlanması için böyle bir sistemin kurulması amaçlandı.
Bretton Woods uluslararası para idare sistemi, dünyanın önde gelen devletleri arasındaki ticari ve finansal işlemlerde uyulması gereken kuralları belirler. Bu sistem, dünya tarihinde ilk kez, bağımsız ulus-devletlerin kendi aralarında ortak bir parasal düzen üzerinde anlaşmaları sonucunda uygulamaya konulmuştur. Bretton Woods sistemi hem ekonomik hem de siyasi yönden gelişmiş ülkelerin liderliğinde İkinci dünya savaşından yıkılan ve harap olan Avrupa'nın tekrardan kalkınmasını sağlamak için yapılan ve savaş sonrası talan biti halde olan dünya ekonomisini yeniden ayağa kaldırmak ve canlandırmak için ve ülkelerin paralarını teminat altına almak kurulmuştur. En büyük gayesi dünya ticaretindeki engellerin yok olmasını biten ekonomilerin tekrardan canlandırılıp ekonomiyi savaşın olmadığı anlardaki gibi istikrarlı olmasını sağlayacak şekilde uluslararası ve bir dünya parasal sistemin kurulması yönünde ülkelere destek olmak için kurulmuştur.
Uluslararası para sisteminin kurallarını belirleyen bu anlaşma, Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu'nun (IMF) kurulmasına karar vermiştir. Bu kurumlar, 1946'da, yeterli sayıda ülke anlaşmayı imzalayınca faaliyete geçmiştir. Bretton Woods sistemi faaliyete geçince artık tüm dünyaya faydası olacak şekilde ayarlanmış ve dünya ekonomisinin ihtiyaçlarını giderecek şekilde ortaya çıkmıştır. Bu sistem savaş sonrası yıkılan ülke ekonomilerini kalkındırmak ve bu ülkeleri uluslararası ekonomiye katkı sağlayacak şekilde monte etmek ve dünyadaki para ticaretinin döngüsünü savaş olmamış gibi sağlamaktır.
Bu sistemin getirilmesini isteyen ABD'nin önerilerini ünlü ekonomist Harry Dexter White sunmuştur. John Maynard Keynes ise İngiliz ekibinin başındadır. Bu konferansta altına dönüştürülebilen tek para biriminin dolar olmasına, diğer para birimlerinin değerlerinin de dolara göre ayarlanmasına karar verilmiştir
Tüm para birimlerinin dolara endeksli olması zamanla piyasalarda gerilim yaratmış ve 1971'de ABD'nin doları altına endekslemekten vazgeçtiğini açıklamasıyla sistem çökmüştür. Ortaya çıkan bu krizin en önemli sebebi ABD dışındaki ülkelerde dolar miktarının artması ve bu sebeple doların değerinin düşmesidir. Bretton Woods sisteminin temel amaçlarından biri Amerika Birleşik Devletlerinin dünyadaki para akışını düzenlemek ve İkinci Dünya Savaşı sonrası yıkılan harap olan Avrupa'nın para olarak kendisine bağlı olmasını amaçlamıştır. Ayrıca Bretton Woods sistemi İkinci Dünya Savaşı sonrası ülkelere yaptığı parasal yardımlarla ülkelere aynı sabit kurdan para ile dağıtımın olması,birçok ülkenin bu sistemin içinde yer almasıyla birlikte bir nevi dünyanın küreselleşmesine önayak olmuştur.
Bretton Woods sisteminde iki plandan söz edilmiştir. Bunlardan birincisi olan İstikrar Fonudur. Bu fona göre uluslararası ticareti düzenleme yaparak ödemeler dengesinin sorunlarını gidermek ve uluslararası para ve kredi akışını düzenlemesi amaçlanmıştır.Bir diğer plan ise Keynes Planıdır bu planda öngörülen ise Dünya Ticaret Bankası'nın kurulması amaçlanmıştır. Bu planda amaçlanan ise dünya bankası olarak 'Bancon' adı verilen uluslararası rezerv ile çalışacaktı.
Bu iki plandan Keynes Planı daha çok ilgi görse de artık İngiltere'nin dünya ekonomisine tek başına yön veremeyecek kadar güçlü olamaması nedeniyle hayata geçmemiştir. Keynes planının asıl amacı ise Kriling Birliğinin kurulmasıdır. Uluslararası tahsilatlarda MB rolünü üstlenecek olan birlik 'BANCOR' ile kendi para birimini ortaya çıkararak dış borçlar sisteme üye ülkelerin aralarında yer değiştirmiş olacaklardır.İngiltere İkinci Dünya Savaşın'da tahrip olup ekonomisinde ciddi hasarlar alması sonucu artık yeni bir lider olan Amerika'nın amaçladığı ve savunduğu plan olan İstikrar fonu kabul edilmiştir. Böylelikle artık Amerika dünyada tek güç olarak yükselmiş ekonomik gücünü de kullanarak yükselen güç olarak dünyaya egemen olmaya başlamıştır. ABD'nin öneresi olan White Planı ise uluslararası bir değer taşıyan paraların ortak para birimlerini oluşturulması sorunlarını çözmeyi amaçlar ve dünya para sisteminde altının esas alınmasını öngören ve kabul edilen plandır.
Bretton Woods sisteminin temel özellikleri ve Sistemdeki bazı oluşan sorunlar : a-)Doların değerine göre ayarlanmış ve dolar altına dönüştürülebilen tek para biçimidir. b-) Ulusal paraların değerleri dolara göre ayarlanmış ve değerler IMF'ye kaydedilmiştir. c-) Ülkeler ulusal paralarının belirlenmiş kurlarında %1'lik oynama yapabilirler ve bu sınırda istikrarlı kalabilmeleri için Merkez bankaları döviz alıp satabilirler. Bu sistemde ortaya çıkan bazı sorunlarda olmuştur bunlardan bazıları ise ; Likidite ve anahtar paraya güven sorunu yani ülkeler merkez bankalarında uluslararası yüksek likidite miktarda sahip iseler paralarının dış değerini belli ölçülerde sabit tutma şanslarına sahiptirler. Diğer sorunlardan birisi ise Dış denge sorunudur bu soruna göre IMF sistemi otomatik denk mekanizmasına sahiptir. Sabit kurun temelinden dolayı otomatik denkleşme oluşma şansı yoktur. Kaynak israfı sorunun da ise altın talebi altının üretimine bağlı olduğu için sayılı kaynaklarla elde edilen altının ülkelerin kasalarına girdiğini görüyoruz bu yüzden kaynak israfı söz konusudur. Bretton Woods sistemindeki ödeme bilançosu düzenleme mekaniği altın standardı ile benzer özellikler göstermekteydi. Temel farkı ise ABD dışındaki ülkelerin altın yerine dolar cinsinden kafi uluslararası rezerv bulundurmak zorunda olmalarıydı altın standartın da böyle bir olay yoktu.
Birinci Dünya Savaşı ve İkinci Dünya Savaşı sonrası tüm dünya yoksulluk ve sefalet ile uğraşmış ekonomisi bozulan devletlerin kendilerine bir çıkış yolu ve ekonomik kaynak olarak bir kurtuluş reçetesi olarak karşılarına Bretton Woods sistemi çıkmıştır. Sistemin işleyişine baktığımızda ise ayarlanabilen sabit bir kur modeline dayanmaktaydı. Bu modele göre ABD dışındaki tüm üye ülkelerin milli para birimleri Amerikan Doları cinsinden tanımlanır ve amerikan parasının farklı ülkenin para birimine değil 1 ons ağırlığındaki altına 35 dolar fiyatından sabitlenmiştir. Her ulusal paranın dolar paritesi olduğu için altının da paritesi bulunmaktaydı. Aslında tüm sistem altına dayanmaktaydı ve o yüzden bu sisteme 'Altın kambiyo' sistemi de denilmektedir
ABD savaştan güçlenerek çıkmıştır. Ayrıca zaten güçlü olan ekonomisini de savaşta koruyarak ekonomik olarak da kendini koruyup Bretton Woods sistemi ile oluşabilecek yeni bir dünya düzeninde dünyanın yeni hamisi olabileceğini düşünmüştür. Bretton Woods sistemi ile Amerika sağlam ve güçlü ekonomisi ile diğer ülkelere göre bayağı güçlenmiştir ve uluslararası alanda ve dünyada paradan sorumlu ve yeni güç olma yolunda emin adımlar atmıştır. Bretton Woods sistemi gibi ABD'nin dünyanın hamisi olmak istediğini gösteren benzer diğer uygulamalar ise Truman Doktrini, Marshall planıdır. Hem Bretton Woods sistemi hem de Truman Doktrini ve Marshall Planı gibi uygulamalar ABD'nın küresel dünyada tek güç olma isteği, hakimiyeti altına aldığı ülkeleri parasal ve ekonomik anlamda gücünü devam ettirme politikası olarak görülür. Bretton Woods sistemi serbest piyasa ekonomisinin savaşta çok yara almayan Amerika Birleşik Devletleri'nin önderliğinde ortaya çıkan uluslararası kuruluş aracılığı ile yönetilmeye başlanmıştır. Bu Bretton Woods sisteminin temel amaçlarından biri değişen dünyada Amerika'nın yeni ortaya çıkacak çok taraflı küresel taraflı ekonomik sistemde tüm dünyaya yayılmak bir nevi küreselleşmenin tüm dünyaya alt yapı ile üst yapı tüm dünyaya bir ABD yayılma olayıdır. Ancak bu Bretton Woods sisteminin devam edebilmesi için eskisi gibi bir dünya savaşının olmaması lazımdır.
Kuruluşlarında itibaren IMF'ye ve Dünya Bankası'na 1947 yılında üye olan Türkiye IMF'den aldığı yardımlarla ülke içinde siyasetini sürdürmüştür. Aynı zamanda Türkiye yapılan araştırmalara göre IMF ile en çok Destekleme Düzenlemesi (Stand-By) anlaşması yapan ülkeler arasında gözükmektedir. Dünya Bankasına üye olan bir ülkenin IMF'ye üye olma şartı göz önünde bulundurulmaktadır. Aynı zamanda IMF'den ayrılan bir ülkenin Dünya Bankasından da ayrılması gerekmektedir. Çünkü bu yapılar Bretton Woods sisteminin yapıları arasındadır. Fakat IMF'ye üye olan bir ülkenin Dünya Bankasına üye olması gibi bir zorunluluğu yoktur. Bretton Woods sistemi 1945-1971 dönemleri arasında küreselleşmeyi hayata geçirerek tekrardan inşaya hayata geçirmek için hızlıca atağa geçmiştir. Bu senelerde ticarette artan hızla büyümelerle tüm dünya tarihinde hızlı bir büyüme gerçekleştirmiştir. Bu dönemde IMF para buhranlarını önlemek için ilk başlarda sermaye denetimlerini kabul etmiş ve bu yaklaşımı daha aktif para politikalarının devam ettirilebilmesi için üye devletlere daha çok güç vererek bir miktar özerklik tanınmasına müsaade etmiştir.
Bretton Woods Sistemi 1955'lere kadar başarılı oldu ve dünya ticaretini geliştirdi. Dünyanın ekonomik olarak kalkınmasına savaştan sonra ekonomisi bozulan devletlere yapılan yardımlar aracılığı ile Avrupa'nın kalkınmasına ve kapitalist sisteme avrupalı devletlerinde eklemlenmesine vesile olmuştur. Ancak 1973'te yıkılmasına ve sona ermesine neden olacak birçok olay meydana geldi. Bunlardan bazıları ABD'nin 1950'lerde dış ödemeler bilançosunda açık vermesi , Japonya ve AET ülkelerinin rekabet güçlerini arttırmaları, ABD'nin askeri savaşlar konusunda yani Vietnam savaşında harcadığı fazla paralar ve artan dış ekonomik harcamalar bu sistemin sona ermesine sebep olan olaylardan bazılarıdır. Özellikle Avrupa ülkelerinin para konusunda tek hegemonya olan ve dünyayı yöneten ABD karşısında abd dolarına karşılık Avro yu ortak değer olarak almaları artık bu para birimini kullanmaya başlamaları abd dolarına rağbeti azaltmıştır. Aynı zamanda Abd'nin Vietnam savaşında harcadığı olağan dışı para ve sürekli bir dış açık vermesi sonucu Bretton Woods sistemi zamanla gözden düşerek ve gelişen dünyaya ayak uyduramaması sonucu zamanla sistem çökmüştür.
Kaynakça
- Eğilmez, Mahfi. "Bretton Woods Sistemi". Ekonomi Sözlüğü. 7 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2015.