Bugut Yazıtı

Bugut Yazıtı, 1956 yılında Moğol bilim adamı Ts. Dorjsüren tarafından Arhangay Aymag'daki Bayn Tsagaan Gol (Kutsal Beyaz Göl) civarında yer alan Bugut Dağı'nın[not 1] 10 km doğusundaki Birinci Türk Kağanlığı zamanından kalma bir anıt mezar külliyesinde bulunan iki dilli bir yazıt olup yine aynı bilim adamı tarafından toprak altından kaplumbağa kaidesiyle birlikte çıkarılıp Arhangay Aymag'ın şehir merkezindeki Çeçerleg Müzesi'nin bahçesine koyulmuştur.

Bugut Yazıtı günümüzde Çeçerleg Müzesi'nin bahçesinde sergilenmektedir.

Yazıt

Yazıtın uzunluğu 198 cm, genişliği 72 cm ve eni 20 cm'dir. Üzerine oturtulduğu kaplumbağa kaidenin uzunluğu ise 47 cm'dir. Yazıtın üç yüzü Soğd harfleriyle Soğdca yazılmış metinlerle kaplıdır. Soğdca metin, genel olarak yazıtın Brahmi harfleriyle yazılan yüzündeki metne kıyasla daha iyi korunmuş olmasına rağmen yazıtın üst kısımları kırık olduğu için üst kısımları ve her satırın başlangıcındaki kelimeler okunamamaktadır. Bir yüzü de Brahmi harfleriyle, bazı araştırmacılar tarafından Ruanruan dilinde yazıldığı iddia edilmesine rağmen henüz tam olarak bilinmeyen bir dilde yazılmış bir metni ihtiva etmektedir. Brahmi harfli metin Soğdca metne ziyade daha kötü ve yıpranmış durumdadır. Yazıtın tepeliğinde yer alıp bir kısmı kırık olan ve bir yaratığı tasvir eden kabartmayla alakalı olarak ise Ts. Dorjsüren, Kljaštornyj, Cengiz Alyılmaz gibi birtakım araştırmacılar bunun kurttan süt emen bir çocuğu gösterdiğini iddia etmişlerse de Ōsawa Takashi buna karşı çıkıp bunun Çin veya Budist kültürüne ait bilinmeyen bir mitolojik hayvanı/yaratığı gösterdiğini öne sürmüştür. Yazıt, uzun yıllardır Çeçerleg Müzesi'nin bahçesinde açık alanda, sert hava koşullarına karşı herhangi bir koruma tedbiri uygulanmaksızın sergilendiğinden ciddi tahribata uğramış, yer yer tabakalaşıp dökülmeler olmuş ve üzerindeki yazıların çoğu çıplak gözle okunamayacak hâle gelip silinmiştir.

Anıt mezar külliyesi

Bugut Yazıtı'nın keşfedildiği anıt mezar külliyesinin büyüklüğü ise kuzey-güney tarafı 40 m x doğu-batı tarafı 50 m'dir. Bu alanın ortasında, yıkılmış bir tapınağa ait ahşap sütunlar, çatı kiremitleri ve parçalanmış Tang dönemi Çin keramikleri hâla yerde görünür vaziyettedir. Bu buluntulardan hareketle burada damı Çin tarzında olan bir barkın inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir. Bu barkın duvar dolgusu 59 m x 30 m ebatlarında olup içerisinde 4,5 m genişliğinde ve 2 m derinliğinde bir hendek bulunmaktadır. Yazıtın kendisi duvarların içinde 7,5 m x 7,5 m ebatlarında, katmanlı taşlardan yapılmış ve kare şeklindeki bir sunak masasının üzerinde bulunmuştur.[1] Sunak masasına ait taşlar da parçalanmıştır. Burası hem tarihi sürecin etkisiyle hem de Ts. Dorjsüren ve V. E. Voitov tarafından herhangi bir koruma uygulanmadan yapılan kazılar sebebiyle harabeye dönmüştür. Sondaj usûlüyle yapıldığı düşünülen bu kazılar neticesinde künkler, tuğlalar, döşemeler ve beyaz mermerden yapılmış birçok eser tanınmayacak şekilde parçalanmıştır. Günümüzde barkın duvarlarına ve temeline ait taş, tuğla ve künkler geniş bir alana saçılmış hâldedir. Bugut anıt mezar külliyesinde bugün tespit edilebilir durumdaki balbalların sayısı 232’dir. (Bir başka kaynağa göre sadece 6 tanedir.) Balballar, 101. balbaldan sonra hafif bir kavis çizdikten sonra tekrar doğuya doğru ilerlemektedir. Balballar sağa sola devrilmiş hâlde olup hiç taş heykel bulunmamaktadır. Hiç taş heykel bulunmaması burayı İkinci Türk Kağanlığı zamanından kalma anıt mezar külliyelerinden ayırmaktadır.

Üzerine yapılan çalışmalar

İlk araştırma Moğol-Sovyet Ortak Epigrafya Araştırması çerçevesinde 1968 ve 1969 yıllarında S. G. Kljaštornyj ve V. A. Livšic tarafından yapılmıştır. Bu çalışmanın sonuçlarını 1971'de Rusça,[2] 1972'de İngilizce[3] olarak yayımlayıp bu yazıtın Soğd harfleriyle Soğdca yazılmış bir metin olduğunu ilk kez tespit ettiler. Ayrıca yazıtın Mahan Tegin isimli bir Türk prensi adına dikildiğini iddia ettiler. İlerleyen yıllarda 1986 yılının yazında, Moğol-Sovyet Ortak Arkeolojik Araştırma heyetinden Rus arkeolog V. E. Voitov, Moğol arkeolog D. Bayar ve G. Menes anıt mezar külliyesinde ortak kazı çalışması gerçekleştirmişlerdir. 1996 yılında Japon Millî Eğitim Bakanlığı'nın destek vermesiyle Ōsawa Takashi, tarih enstitüsünden Ayudai Ochir ve Osaka Üniversitesi'nden Prof. Dr. Takao Moriyasu'nun başkanlığındaki Japon-Moğol Ortak Epigrafya Araştırma Heyeti 1997 yılında anıt mezar külliyesinde incelemeler yapıp yazıtın estampajını çıkarmışlardır.[4] 1999 yılında Soğd dili uzmanı Yoshida Yutaka yazıtın yeni bir okumasını Japonca olarak yayımlamıştır. İleriki yıllarda bu çevirisine ilave, katkı ve düzeltiler de yayımlamıştır. Ōsawa Takashi 2006 yılında Bichees II adındaki Japon-Moğol Ortak Epigrafya Araştırma Heyetini kurarak mezkur yılın yazında tekrar bu yazıtı incelemiştir. Alexander Vovin, Étienne de la Vaissière, Dieter Maue ve Mehmet Ölmez'den oluşan araştırma ekibi, 22–24 Ağustos 2014 tarihleri arasında Bugut Yazıtı'nı inceleyip 3D teknoloji vasıtasıyla tarayıp fotoğraflamıştır. Bu materyaller üzerinden 2019 yılında Yoshida Yutaka yazıtın Soğdca metninin en güncel versiyonunu,[5] Alexander Vovin de Brahmi harfli metnin ilk okuma denemesini yayımlamıştır.[6]

Yazıtın içeriği ve tarihi kıymeti

Bugut Yazıtı'nın Soğdca yazılmış yüzünün bir fotoğrafı.

Genel olarak yazıtta Tatpar Kağan'ın ve onun oğlu Umna Kağan'ın kağanlıklarının meşruiyetinden ve Umna'nın, tahta çıktıktan kısa süre sonra kağanlığı teslim ettiği kuzeni Nivar Kağan ile birlikte babası Tatpar için tertip ettikleri cenaze merasiminden bahsedilmektedir. Dikiliş tarihiyle alakalı olarak yazıtın Tatpar Kağan'ın ölümünden hemen sonra 581 veya 582 yılında sonra dikildiği düşünülmektedir. Bunun yanında yazıtta kaydedilen bazı kelimeler yazıtın ehemmiyetini arttırmaktadır.
Türk adı: Şu ana kadar tespit edilebildiği kadarıyla günümüze orijinal hâliyle ulaşıp da Türk adının geçtiği en eski yazılı belge Bugut Yazıtı'dır. Kelime yazıtta tr-’wkt şeklinde geçmektedir.
Aşinas: Türk Kağanlığı'nı kurup yöneten kabilenin adı Çin kaynaklarında A-shi-na şeklinde geçmekteyken Bugut Yazıtı'nda bu isim Aşinas şeklinde geçmektedir Aşinas kelimesi Karabalgasun Yazıtı'nda da tespit edilmiş olup[7] Ōsawa Takashi'ye göre Khor Asgat Yazıtı'nda da[8] geçmektedir. Kelimenin sonunda bulunan fazladan s harfinin ne olduğu hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Fakat kelimenin ne anlama geldiği geldiği, etimolojik kökeni hususlarında olduğu gibi burada da bir fikir birliği bulunmamaktadır. Bu fikirlerden birisi s harfinin çokluk eki olduğu yönündedir.
Özel isimler: Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin Kljaštornyj ve Livšic tarafından 1971'de Rusça 1972'de İngilizce olarak yayımlanmasıyla birlikte birçok Türkolog bu yayınların güvenilirliğini, sahihliğini tetkik etmeden esas almış ve bu da Türk Kağanlığı'nın tarih yazımında bazı kavramların, isimlerin yanlış şekilde yerleşmesine sebep olmuştur. Bunlardan biri de 4. Türk kağanı Tatpar Kağan'ın (t’tp’r γ’γ’n) isminin yanlış olarak Taspar Kağan (t’sp’r γ’γ’n) şeklinde okunmasıdır. 1997'de Moğolistan'a düzenlenen Japon-Moğol ortak seferinde Yoshida Yutaka yazıtın estampajını çıkarmış ve Kljaštornyj ile Livšic'in okumalarında birçok hata olduğunu ortaya koymuştur. Söz konusu kağanın isminin Orta Çağ Çincesi ile okunuşu da (*d’ât b’wât) Taspar kelimesinden ziyade Tatpar kelimesini çağrıştırmaktadır. Hüis Tolgoy Yazıtı'nda da bu isim Tadpar şeklinde geçmektedir.

Yazıt metni

Aşağıda verilen Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin transliterasyonu ve tercümesi, yazıt hakkında yapılan en güncel çalışmadan alınmıştır.[5]

Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin transliterasyonu: B–1 (Yazıtın sol yüzü) 1. (r)ty (mwn’)k nwm (sn)k’ ’wst’t δ’r-’nt tr-’wkt ’(’)šy-n’s kwtr(’)’tt ’xšy-wn’k[] 2. ’Y-(K) [ZKn] (mz’yx) m(wx)’n x’γ’n y’rwkc ’ḤY n(w)-’’r x’γ’n ’wr-kwp-’r cr-’’cw mγ’’ 3. t’(tp)’r (x’γ’n) wsn wy’(βr)t ’ḤRZY nwkr ZK βγy mwx’n x’γ’n ’PZY βγy mγ’ t’t(p)[’r] 4. x’γ’n (c)[nn x](wr)-sn(y) k’w xwr-tx(y)z pr(m) prw ’nγt’k ’βc’npδ ’xwšwy-n’tt wm’t[’nt] B–2 (Yazıtın arka yüzü) 1. [ ] (rt)y pr (m)[yw? srδ βγy mwx’n x’γ’n pr’yt Z]Y k’w βγy s’r pwr-sty rty nw(k)r k’w (•)[ ] 2. [ ]( •••••••••• cr-’’)(c)w mγ’ t’(t)[p’r x’γ’n tk’yn]t š’δp-y-t tr-xw-’nt xwr-γ’p-cy-nt tw-δwnt (s’t)[] 3. [ZKn βγy mγ’ t’tp’r ](x’γ’n w’n)kw pt[škw’](tw δ)[’rnt ’PZ]Y tw(’) xwy-štr ’ḤY mwx’n x’γ’n pr’y-t rty n’ 4. [-wyt ’krty ’ḤRZY 21? srδ ’β](t)kšpw (xšy-)’t δ’(r)[t ZY n’β](cy)h šy-r’k p’rtw δ’rt rty ms ’kδry tγw βγy mγ’ 5. t(’tp’r) x[’γ’n w’](δ)[y nyδ r]ty [ ](•) (’β)tkšpw ’nγwncy-δ xšy-’ ZY n’βcy-h p’r rty nw[kr] 6. β(γ)y m(γ)’ [t]’t(p’r x’γ’n ms ••)[ ptš](k)w’n ptγwštw δ’rt rty xr-(γw)šk srδy (xwt’)w (’)k(rt)[y] 7. (rty) 10s srδ xšy-(’)[t δ’rt rty? βγy] (mγ’?)[ t’tp’r x’]γ’n k’w (βγ)y-št s’r pwrst rty py-štrw š’δp-y-t trx(w)[’nt] 8. xwrγ(’)pcy-(nt )s[ ]t (••••••••••)[ ](’’βr)-’δtw δ’rnt rty nwkr mγ’ wmn’ x’γ’n w’δy nšyδ(t)[w] 9. δ[’](rnt r)t[y ](k•••)[βγy mγ’ wmn’ ](x’)γ’n pr(m’tw) δ’r-t (MN) ’BY mγ’ t’tp’r x’γ’n wsn RB(k’) 10. [ ](•••)[ ](’)krty (r)[t](y) m(s) prm’(’)tw δ’r(t) RBkw nwm snk’ ’wst rty ’YK nw(m) 11. [snk’ ’ḤRZY ](pts)[’r? cw ZKn ’wrkw](p’r) βγy mγ’ t’(t)p’r x’γ’n tk’y-nt ’cw npyšnt cw βrnp’š(nt) 12. [ ](cw)[ š’δ](pyt) cw xwr-(γ’pcy-)nt cw (ms) wkwrt cw n’βcy-’kh ’(st)[’nt?] 13. [ ](•) β’r-’k ’sp’δy-’(n) pr’y(w) ’βt my-δ ’xšt δ’r-’nt 14. [ ](t) (ptxw)stw δ’r-’nt rty cy-mnt pyštr(w ms?) Okunamıyor 15. [ nwm s](nk’ pr)m’tw δ’r-(nt) ’(ws)t rty c’n’w δw’ xšywnk 16. [ ](t )[ ](r’’)tw δ’r-(nt rty) ’sky-s’r r[’](δy) m’tnt rty 17. [ ] (xwt)y ’yt δ’r-nt rty (wr’š yw)yδ’n s(p’)δ m(zyx?) 18. [ ](•)’ n(sm)y ZY [’n]y wys(pw) ’ytδ’r-(nt) r[ty] 19. [ ]’k δw’ x(’γ’n) šy(r’w) m(r)[ ] B–3 (Yazıtın sağ yüzü) 1. [ šyr’](k) γr-’m’k krtk [’’β](r)y-(n)t rt[y ] 2. [ pry]myδ srδ šyr’k γr’mk krtk ’’βry-n[t ] 3. [ ]•••••t ’PZY (•••• n’βcyh?) mrtx(m’)k ’št’t ’ḤRZ-Yβγ m(.)[ ] 4. [ ](•• mr)δ βγ(’nyk) np’xšt-n(w)m (snk’) wmγ’’ ’y-ry mγ(’)[ ] 5. [ ] Okunamıyor.

Türkçe tercümesi: (B–1: 1–3) Bu kanun taşını[not 2] Türklerin Aşinas boyundan hükümdarlar dikti. Büyük Muḳan Kağan'ın kardeşi, Yaruka/Yarukç[not 3] olan Nivar Kağan, Urkupar Çraçu[not 4] Maġa Tatpar Kağan için konuştuğunda/yaptığında ... (B–1: 3–4) Bundan sonra, ilahî Muḳan Kağan ve ilahî Maġa Tatpar Kağan doğudan batıya kadar bütün dünyanın hükümdarıydılar. (B–1: 5 + B–2: 1) Ve [...] ondan sonra, ilahî [Muḳan Kağan] ... ve [kaplan? yılında (570 yılı) ilahî Muḳan Kağan öldü v]e Tanrı'nın yanına döndü. (B–2: 1–5) Sonra, [... Urkupar? Çraçu] Maġa Tatpar Kağan'ın [prens]leri, şadapıtlar, tarḫvanlar, ḫurḫapçinler, tudunlar, hepsi? [Maġa Tatpar Kağan'a hitap ederek (dediler ki)]: “Sizin ağabeyiniz olan Muḳan Kağan vefat etti/yok oldu. Ve o bütün dünyaya hükmetti[not 5] ve [21 sene?][not 6] boyunca [halkı] iyi besledi. Şimdi yine siz ilahî Maġa Tatpar Kağan da [tahta çıkınız? ... ve] bu şekilde bütün dünyaya hükmediniz ve halkı besleyiniz.” (B–2: 5–7) Ve sonra, ilahî Maġa Tatpar [Kağan] da (tavsiyeyi) [kabul etti? ve] dinledi ... ve tavşan yılında (571 yılı) hükümdar oldu. Ve 10 sene (veya 11) hüküm sürdü. [Ve] sonra ilahî Maġa Tatpar Kağan tanrıların yanına döndü (öldü). (B–2: 7–9) Daha sonra şadapıtlar, tarḫvanlar, ḫurḫapçinler, [...] (onlar) [vaziyeti] tartıştılar? Sonra onlar, Maġa Umna Kağan'ı tahta geçirdiler. (B–2: 9–10) Ve [... Maġa Umna] Kağan, babası Maġa Tatpar Kağan için büyük bir [tapınak? yapılmasını emretti. Ve tapınak (veya mezar)] yapıldığında bu sefer de yüce kanun taşının dikilmesini emretti. (B–2: 10–14) Sonra kanun [taşı] [yapıldığında? (veya dikildiğinde) ...] Sonra Urkupar ilahî Maġa Tatpar Kağan'ın prensleri, torunları, büyük torunları, [...] şadapıtlar, ḫurḫapçinler, akrabalar veya orada (ne kadar) halk varsa [...] atlı askerlerle birlikte yedi gün boyunca yas tuttular.[not 7] [...] onlar [evcil hayvanları?] öldürdüler. (B–2: 14–16) Ve bundan sonra yine [...] onlar [kanun taşının] dikilmesini emrettiler. Ve iki hükümdar [...] onlar ağladılar. Ve doğuya (veya yukarıya) doğru yoldaydılar (takip ettiler?). (B–2: 16–18) Ve [...] onlar kendileri [...] aldılar. Ve büyük [...] ordusu? ve onlar diğerlerinin hepsini aldılar. (B–2: 18–19) Ve ... iki kağan [...] iyi [...] (B–3: 1) ... O hazinenin [iyice] birikmesine? şükretti? (B–3: 2) [... bu] yılda o, hazinenin iyice birikmesine şükretti?. (B–3: 3) [...] ve [...] seksen kişiden (oluşan) kalabalık. Ve efendimiz! [...] (B–3: 4) [...] kutsal kanun yazılı taş burada Umaga İli Maġa [... yazdı?] (B–3: 5) Okunamıyor.

Aşağıda verilen Bugut Yazıtı'nın Brahmi harfli metninin transliterasyonu ve tercümesi kesin olmayıp geçici niteliktedir. İleride yapılacak çalışmalar ile mevcut metnin değişebileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Bugut Yazıtı'nın Brahmi harfli metninin geçici transliterasyonu[6] (Yazıtın ön yüzü): 1. ... [Tad]par Muɣan qaɣan sa-nām (?) čig-dü 2. ... + + bī + +-tu [Ta]dpar qa čoɣ-nar o]ro-[ɣa]-ǰu + + 3. ... [di]gi-n qa-n (h)ert[e] k[ü] + + [q]u[ri]-r ndü-t[i]-ǰü qapa bar-ǰu gle-lü[pe]-r kü 4. ... +-čU-d-pAr dar-p-ta taɣa a[y]u-?-?C[-voice]-ču 5. ... + + + ɣačar (h)aru tar-ǰu ǰar-n[] + + 6. ... [puru]pu tal-u-ǰa-r/ǰu Ašvar-un [ordu]-da + + 7. ... -tU + + -Un ǰ[ar]-va-r ǰan[ti-ǰu] 8. ... [qa]-d [h]ab[V]-ča Xa + me[de-ǰ]ü + + + + 9. ... -nAr pü[ne]ken pü[ker]-ner Tadpar t[ala]- 10. ... -[q]uy nabu-d bo[tuɣ]ńa-s qoń[i]y [i]r[e-y] 11. ... [qa]ɣan-u +-gtīr ǰal[va-y] Tadpar +? 12. ... -či[l]i[A]-’Āt ken (h)irg[e]-č … 13. ... pa[ra-n] qora-pī kebi[r] qaǰar[-a](?) 14. ... o[l-ɣa-ba] kü čekēr-d [a]-qsa + 15. ... + -t[U] + küǰü-tü ke[n-ü] ɣ[a]r-[pa]r 16. ... + + -lA kö[be’ü-d] [ge]l[e]-r[ü]n dA + ×ıɣ + 17. ... + -d-[U]n te[mē] iŋi-ner [a]č[i]-sar-ǰu 18. ... + + + bül[e]-k[ü]-per [qa]-d [qa]ɣan 19. Tamamen aşınmış. 20. Tamamen aşınmış. 21. ... + tir + + ... 22. ... + bakro 23. ... ra pars? 24. Tamamen aşınmış.

Geçici Türkçe tercümesi: 1. ... [Tad]par ile Muġan Kağan birlikte otururlarken (veya ikamet ederlerken) ... 2. ... Tadpar Kağan asilzadeleri içeri aldı ve ... 3. ... daha önce vefat eden kağan ... var güçleriyle bir toplantı/meclis meydana getirip kendilerini içeri kapattılar ve konuştular. 4. ... düşmanlar [belli bir sosyal grubun] mensupları tarafından mağlup edildiğinde, [onlar] korktular ve ... 5. ... arazinin (veya ülkenin?) arkasına yayılmak için acele ettiler. 6. ... gerçek şu ki onlar birlikte ağır bir şekilde yağmalandılar/Onlar ağır bir şekilde yağmalandı ve İşbara'nın [kampında] ... 7. ... birlikte ... [o?] ... elçilerine vurdu?/saldırdı? ... 8. ... [prens]leri alarak ... biliyor ... 9. ... Tadpar öküzleri ve tilkileri ele geçirecek 10. ... nabu?, deve buzağıları [ve] koyunlar olacak ... geldi ve ... 11. ... kağanın ... birleştiriyor, Tadpar 12. ... N'yi V'ye çevirdikten sonra insanlardan ... 13. ... insanlar ... bozkır topraklarındaki zehir ... 14. ... almak için yapıldı ... ve boştu ... 15. ... tarafından ... kimin güçlü elleriyle ... 16. ... X yap! Oğulların dediği gibi ... 17. ... erkek ve dişi develere ...leri/ları yükleyip ve ... 18. ... çalkalayarak, prensler [ve] kağan ... 19. Tamamen aşınmış. 20. Tamamen aşınmış. 21. Tercümesi imkansız. 22. Tercümesi imkansız. 23. ... kaplan?/Fars? 24. Tamamen aşınmış.

Ayrıca bakınız

• Hüis Tolgoy Yazıtı
• Tatpar Kağan

Notlar

1. Bugut kelimesi; geyik anlamına gelen buku/bugu kelimesi ile +t çokluk ekinin birleşmesinden oluşmakta ve Moğolca'da geyikler anlamına gelmektedir.
2. Bu kelime yazıtta nom sank (nwm (sn)k’) şeklinde geçmekte olup kanun taşı, hukuk taşı, dinî nizam taşı gibi farklı anlamlar verilmiştir.
3. Kelimenin anlamı ve doğru okunuşu bilinmemektedir. Yazıtta y’rwkc veya n’rwkc şeklinde geçmektedir.
4. Yazıtta ’wrkwp’r ve cr’’cw şeklinde geçen kelimelerin hangi dilden geldikleri ve anlamları bilinmemekte olup Tatpar Kağan'ın kağan olmadan önceki isimleri oldukları düşünülmektedir.
5. Soğdca metinde bütün dünya ifadesi için kullanılan ’βtkšpw kelimesi dünyanın yedi iklimi anlamına gelmektedir.
6. Buradaki 21 sene ibaresi Mongolküre Yazıtı'nda geçen “rty 21 srδ ’xš’wn δ’r” (O, krallığı 21 sene boyunca tuttu.) şeklindeki cümleye dayanılarak rekonstrükte edilmiştir.
7. Yazıtın bu kısmında geçen cümlelere paralel olarak Çin kaynağı Zhoushu'da Türklerin, bir cenaze olduğunda yedi kere yas tuttuklarına ve ölen kişinin bulunduğu çadırın etrafında ata binmiş hâlde yedi kere dönerek tur attıklarına ilişkin kayıtlar yer almaktadır.

Kaynakça

Genel

• Alyılmaz, Cengiz (2003). "Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine". Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. ss. 11-21.
• Takashi, Ōsawa (2000). "Moğolistan'daki Eski Türk Anıt ve Yazıtları Üzerine Yeni Araştırmalar (1)" (PDF). Türk Dilleri Araştırmaları. ss. 191-204.
• Takashi, Ōsawa (2012). "Birinci Eski Türk Kağanlığı'nda Umna Kağan'ın Güzergâhı ve Onun Oynadığı Siyasi ve Kültürel Rol Üzerine 2007–2008 Yılındaki Moğol ve Japon Ortak Yüzey Araştırmalarına Göre". Türk Dili Araştırmaları yıllığı - Belleten. 60 (1). ss. 59-76.

Özel

1. "Монголын түүхийн тайлбар толь". mongoltoli.mn. 6 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2020.
2. Kljaštornyj, Sergej G.; Vladimir, A. Livšic (1971). "Sogdijskaya nadpic' iz Buguta". ss. 121-146.
3. Kljaštornyj, Sergej G.; Vladimir, A. Livšic (1972). "The Sogdian Inscription of Bugut Revised". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 26 (1). Akadémiai Kiadó. ss. 69-102.
4. Moriyasu, T. & T. Hayashi (1999), Buguto Iseki (Bugut site), In. Moriyasu & Ochir, p. 121.
5. Yutaka, Yoshida (2019). "Sogdian Version of the Bugut Inscription Revisited". Journal Asiatique. 307 (1). ss. 97-108. doi:10.2143/JA.307.1.3286342.
6. Vovin, Alexander (2019). "Groping in the Dark: The First Attempt to Interpret the Bugut Brāhmī Inscription". Journal Asiatique. 307 (1). ss. 121-134. doi:10.2143/JA.307.1.3286344.
7. T. Moriyasu & Y. Yoshida, “Mongoru kokunai Toketsu Uiguru jidai iseki-hibun chōsa kanpō [A preliminary Report on the Recent Survey of Archaeological Sites and Inscriptions from the Turkic and Uighur Period in Mongolia]” (Japonca), Nairiku ajia gengo no kenkyū [Studies on the lnner Asian Languages] XIII, Chūo yūrashia gaku kenkyūkai [The Society of Central Eurasian Studies], 1998, s.15
8. Takashi, Ōsawa (2010). "Revisiting Khöl-Asgat Inscription in Mongolia from the Second Turkic Qaghanate". Studies on the Inner Asian Languages. ss. 1-73.