Hüis Tolgoy Yazıtı

Hüis Tolgoy Yazıtı, 1975 yılında D. Navaan tarafından Moğolistan'ın Bulgan bölgesinde bulunan tek dilli ve iki taş parçadan oluşan bir yazıttır. Yazıtın keşfi Türkiye'de Nejat Diyarbekirli tarafından yazıtın içeriği ve dili hakkında bilgi vermeden iki fotoğrafla duyurulmuştur.[1] N. Bazilhan 2005 yılındaki çalışmasında yazıt hakkında bilgi vermiştir.[2] Yazıt üzerinde Moğol-Japon araştırma ekibinin yaptığı çalışmalar 2009'da Ōsawa Takashi, Suzuki Kōsetsu ve R. Munkhtulga tarafından yayımlanmıştır.[3] Türk Kağanlığı zamanından kalma yazıt, ön-Moğol diliyle yazılmış olup Bugut Yazıtı'nın (580'li yıllarda dikilmiştir.) Brahmi yüzündeki Moğolca kısımla birlikte şu anda Moğol diliyle yazıldığı bilinen en eski metinlerdir. Moğol dilinin en eski belgesi olarak bilinen Yisünge Anıtı'ndan (1224 – 1225) 650 yıl kadar daha eskidir. Yazıttaki 11 satırlık metin Brahmi alfabesinin bir çeşidi olan Türkistan Brahmi harfleriyle dikey olarak yazılmış olup kelimeleri ayıran yatay işaretlerle sağdan sola devam etmektedir. Yazıtın dili; Alexander Vovin, Étienne de la Vaissière, Dieter Maue ve Mehmet Ölmez'den oluşan ekibin, yazıtın 3D teknoloji kullanılarak taranması, fotoğraflanması amacıyla 18 Ağustos 2014'ten 28 Ağustos 2014'e kadar düzenledikleri ortak sefere kadar bilinmiyordu. Yazıt dilinin belirli morfolojik özellikleri sebebiyle Hint-Avrupa veya Türk dilinden ziyade ön-Moğol dili olduğu varsayılıyordu. Sanskrit ve Brahmi dillerinde uzman olan Dieter Maue Brahmi harfli yazıtı deşifre ederek yazıttaki dilin Ruanruanların dili (ön-Moğol dili) olduğunu ortaya çıkarmıştır.[4] Birinci taşa göre daha harap durumda olan ikinci taştaki yazılar ise henüz çözülememiştir. Sonradan yazıtı analiz eden Alexander Vovin Hüis Tolgoy yazıtının dilinin Güney Kitan dilinden ziyade arkaik Moğolcaya (Orta Moğolcaya) benzediğini belirtmiştir. Mehmet Ölmez ortak seferin ayrıntıları üzerinde duran bir makale yayınlarken[5] Étienne de la Vaissière ise yazıta tarihçi perspektifinden yaklaşmış ve yazıtın 7. yüzyılın ortalarında Tiele (Tegreg) topluluklarını idare eden Uygur lideri Pusa adına yazıldığını öne sürmüştür.[6] Yazıt deşifre edilinceye kadar Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü'nün deposunda tutulurken dilinin ön-Moğol dili olduğunun anlaşılması üzerine Moğolistan'ın bağımsızlık günü kutlamaları arifesinde Moğolistan devlet adamlarının, milletvekillerinin ve bilim insanlarının katılımının eşliğinde yazıtın anıt eser olarak açılışı gerçekleştirilmiştir.[7]

Yazıt metni

Her ne kadar yazıt deşifre edilse de metinde tam olarak ne anlatıldığı henüz kesin olarak anlaşılamamıştır. Bu yüzden yapılan tercümeler geçicidir.

Hüis Tolgoy Yazıt Metninin Dieter Maue Tarafından Yapılan Transliterasyonu[4]: (01) bä tä | ña-r | k"a ga-n | dä gä-n | śä ñä-n | bo dä | sa-t va | to ro-χš (02) k"a ga-n | bu da | k"a ga nu | u k"a-χš | u k"a ju | χšä rä | a ña k"a-y (03) + ×ä tä-n | ja-χš bo dä | bä gä-y | ña-r | ba yä | do lu ja ju | hu-g bu [?] (04) +? b[] tä | jä lo na-r | k"ra nya gu-ñ | tu va | pu ro-r | cä cä ra | pu-g tä<->g | ña la-n (05) × | k"[] ga + + k"a to | ña[-?]r | du gä-d | nä rä | k"a ga-n | tu rū-g | k"a ga-n (06) u-c | dro | ta ya ju | χšä rä | ha-r gä-n | ba-r go-× | pa<->l χšä-r | + χša cä | hä-g bä-j (7) tu-g ju | u k"a ba-r | ña-r k"a ga-n | χša nä | ju la ba | tu nu | tu-g nya | tu va (08) + χša-× tu-× to × gu-n | pu-g tä-g cä | śä ñä-n | bo dä sa-t va | to ro-χš | k"a ga-n (09) [+] l[] + | ×ä yu | u-c bä tä hä-ñ | + + gu-χš | tu va | ña-r | k"a ga-n | to ro-χš | k"a ga nu-n | (10) + pa da | na rä | k"a ga-n | tu-ru-g | + ga-[] ×ǟ jä[-]n | u bä-j | ja lo ba-j | da-r k"a-d | ja ya bä (11) [?] ru-n bä tä-g | + sa-g | pa-g [ + + ] j[] [?] da-r k"a-n ba | tä ba k"a

Mehmet Tütüncü Tarafından Yapılan Geçici Türkçe Tercüme[8]: (1–3) Kağan [ve] Tekin'in yazıtlarıdır. Eğer kağan yeniden Bodhisattva olarak doğarsa, Buda kağanı bilir ve tayin eder ki ülkenin Anakayları, beyleri boyları önünde 7 kere yemin ederler ... (4) Yazılı taşlara bakarlar Tuva halkı ... kavga etmek ... katılırlar ... (5) ... Hatun (kağanın eşi) ve genç kardeşleri [ve] Niri Kağan, Türklerin kağanı (6) Kanuna ve kitaba uyar ve ülkenin erkinlerini ve toplayıcısı ... (7) Kağanın devrinde bolluk ve bereketlilik oldu ve çok parlak geçti. Tuva (8) Halkı ... saydı. Kağan yeni Bodhisattva olarak doğduğunda ... (9–10) Yazıtlar Tuva halkı kağandan ayrı kaldı yeni kağanla tekrar dirilecektir. Onlar Niri Kağana tabi oldular Türklerin kağanı ... onlara yol gösterdi. Onlar özgür olarak mutlu yaşadılar. (11) Bunu yazan ... tarkan (görevli)

Hüis Tolgoy Yazıt Metninin Dieter Maue Tarafından Yapılan Geçici Transkripsiyonu[4]: (01) bı̣tı̣-ña̤r kagan digin šı̣ñı̣n bodı-satva to̤ro̤x (02) kagan bṳda̤ kaganu ukax ukaǰu xı̣rı̣ añakay (03) ...ı̣ tı̣n ǰa̤x bo̤dı̣ bigiy-ñär ba̤yı̣ do̤lṳǰa̤ǰṳ hügbü[?] (04) +? b[ı̣]tı̣ ǰılo̤na̤r k(a)ranyaguñ tṳwa̤ pṳro̤r čı̣čı̣ra̤ pügtig ña̤la̤n (05) × k[a]ga[nu?] + kato-ñar dügid nı̣rı̣ kagan türǖg kagan (06) uč d(o̤)ro̤ ta̤ya̤ǰṳ xı̣rı̣ härgin bargo[l] pa̤lxı̣r [+]xa̤čı̣ higbiǰ (07) tügǰü ukabar-ñar kagan xa̤nı̣ ǰṳla̤ba̤ tṳnṳ tügnyä tṳwa̤ (08) + xa̤[] tṳ[] to[go?]gun pügtigči śı̣ñı̣n bodısatva to̤ro̤x kagan (09) [+]l[] + []ı̣yṳ uč bitihiñ + + gux tṳwa̤-ña̤r kagan to̤ro̤x kaganun (10) + pa̤da̤ n<ı̣>rı̣ kagan türüg [ka]ga[n] []ı̣ǰı̣n ubıǰ ǰa̤lo̤ba̤ǰ darkad ǰa̤yabı̣ (11) [?]rṳn bitig + säg pag [ + + ] j[] [?] darkan ba tı̣ ba̤ ka

Ayrıca bakınız

• Bugut Yazıtı
• Niri Kağan

Kaynakça

1. Diyarbekirli, Nejat (1979). "Orhun'dan Geliyorum". Türk Kültürü. XVII (198 – 199).
2. Базылхан, Н., Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері, II том, көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Oрхон, Енисей, Талас), Алматы, 2005: 51.
3. Ōsawa Takashi, Suzuki Kōsetsu, R. Munhutoruga, Bicheesu II - Mongorukoku genson iseki Tokketsu hibun chōsa hōkoku ビチェース II :モンゴル国現存遺跡・突厥碑文調査報告, [BICHEES II: report of researches on historical sites and Turkic inscriptions in Mongolia from 2006 to 2008], Ulaanbaatar 2009.
4. Maue, Dieter (2017). "The Khüis Tolgoi inscription - signs and sounds". academia.edu. Erişim tarihi: 26 Ocak 2020.
5. Ölmez, Mehmet; Maue, Dieter (2018). "The Khüis Tolgoi Inscription". Journal Asiatique. 306 (2). s. 285. doi:10.2143/JA.306.2.3285618. Erişim tarihi: 25 Ocak 2020.
6. Vaissière, Étienne de la (2017). "The Historical context to the Hüis Tolgoi inscription". academıa.edu. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
7. "Eski Türk Dönemindeki Niri Kağan Zamanına Ait Hüyis Tolgoy Anıtının Açılışı Yapıldı". 26 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2020.
8. Tütüncü, Mehmet (2017). "Birinci Göktürk Devrine Ait Hüis Tolgoy Yazıtı Hakkında". academia.edu. ss. 54 - 58. Erişim tarihi: 25 Ocak 2020.