Clements Markham

Sir Clements Robert Markham (d. 20 Temmuz 1830 – ö. 30 Ocak 1916), İngiliz coğrafyacı, kâşif ve yazar.

Clements Robert Markham
Clements Robert Markham
Doğum 20 Temmuz 1830(1830-07-20)
Stillingfleet, İngiltere
Ölüm 29 Ocak 1916 (85 yaşında)
Londra
Eğitim Cheam School, Westminster School
Evlilik Minna Chichester
Çocuk(lar) Mary Louise (May) Markham (d. 1859)

1863 ve 1888 yılları arasında Kraliyet Coğrafya Kurumu (RGS)'nun yazı işleri müdürüydü ve daha sonra 12 yıllığına Kurum'un başkanlığında görev aldı. Son kapasite dahilinde başlıca, 1901–04 Ulusal Antarktik Keşif Seferi'ni örgütlemekten ve Robert Falcon Scott'ın kutupsal kariyerini yaymaktan sorumluydu.

Markham, Sir John Franklin'in kayıp keşif heyetine dair birçok aramadan biri esnasında HMS Assistance ile Arktik'e geldiği sırada bir Kraliyet Donanması öğrencisi ve deniz yarsubayı olarak mesleğine başladı. Daha sonra Markham, Hindistan Bürosu'na coğrafyacı olarak hizmet etti. Kınakına bitkilerinin yerli Peru ormanlarından toplanıp Hindistan'da ekilmesinden sorumluydu. Bu, Hindistan hükümetinin hangi tür kininin çıkartılabileceği konusunda ana bir kaynak elde ettiği anlamına gelir. Markham aynı zamanda Robert Napier'in Habeşistan seferî birliğine coğrafyacılık hizmeti de vermiş; 1868 yılında Magdala'nın düşüşüne şahit olmuştur.

Markham'ın RGS başkanlığının asıl başarısı 50 yıl aranın ardından Antarktik keşfiyle İngiliz alâkasının 19. yüzyılın sonunda uyanışıydı. Ulusal Antarktik Keşif Seferi'nin nasıl örgütlenmesi gerektiği konusunda çok güçlü ve sağlam fikirleri vardı ve ilk olarak Yüzbaşı Scott'ın emirleri altında bir deniz harp kuruluşu olarak işletilmesini sağlayacak çok çetin mücadeleler verdi. Bunu yapmak amacıyla Markham, bilimsel topluluğa kadar ulaşan düşmanlık ve muhalefeti aştı. Keşif seferlerini izleyen yıllarda onunla aynı dönemde yaşamış başka kâşiflerin başarılarını hiçe sayıp itibarlarını zedeleyecek kadar Scott'ın meslek hayatını savunmaya devam etti.

Bütün hayatı boyunca tarih olayları, seyahatnameler ve biyografiler içeren eserleri olan Markham sürekli seyahat eden bir gezgin ve üretken bir yazardı. RGS'ye yönelik birçok araştırma ve rapor yazmış ve aynı zamanda başkan olduğu Hakluyt Kurumu'na yönelik pek çok düzenleme ve çeviri çalışması yapmıştır. Çalışmalarının çoğunun bilginlikten oldukça büyük heyecana dayanmasının kabul edilmesine rağmen kamusal ve akademik onur nişanları almış; coğrafyanın öğretisinde büyük bir tesir olarak tanınmıştır.

Onun ismini taşıyan coğrafî özellikler arasında 1902 yılında adını ondan alan Antarktika'nın Markham Dağı'dır.

Çocukluğu

Stillingfleet'in kilise papazı, David Markham'ın ikinci oğlu Markham, Yorkshire, Stillingfleet'te 20 Temmuz 1830 tarihinde doğmuştur. Aile, New York'un eski başkiskopusu ve kraliyet özel hocası William Markham'ın soyundan geliyordu; bu saray bağlantısı, Windsor'un kilise kanunlarını düzenleyen bir papaz olarak 1827'de David Markham'ın atanmasına yol açmıştır. Markham'ın annesi Caroline née Milner, Yorkshire, Nun Appleton Hall'in Baronet'i Sir Willam Milner'ın kızı idi.[1]

1838'de David Markham, Essex, Colchester'ın yakınındaki Great Horkesley'in rektörlüğüne atanmıştır.[2] Bir yıl sonra Markham önce Cheam School'da ve daha sonra Wedminster School'da eğitimine koyulmuştur. Söylendiğine göre jeoloji ile astronomi ve genç yaştan itibaren boş zamanının çoğunu dolduran bir faaliyet, üretken yazarlık ile özellikle ilgilenen zeki bir öğrenciydi.[2] Westminster'da "harikulada bir mekân" bulmuş; saldalla dolaşmaya, çoğu kez Thames Nehrindeki yarışlarda dümencilik yapmaya özel bir ilgi geliştirmiştir.[3]

Kraliyet Donanması
Markham'ın ilk gemisi, HMS Collingwood

Deniz harp öğrenciliği

Mayıs 1844'te Markham, Deniz Mahkemesinin Lord Komisyon Üyesi Koramiral Sir George Seymour ile, Mansfield'in Kontesi olan Markham'ın halası tarafından tanıştırılmıştır. Genç adam, koramiralin üzerinde olumlu bir izlenim bırakmış ve toplantı, Kraliyet Donanmasında onu askerî öğrenciliğe kadar götürmüştür. Bu nedenle 28 Haziran 1844 tarihinde Markham Portsmouth'a hareket edip birkaç gün sonra Seymour'un amiral gemisi HMS Collingwood'a katılmıştır. Collingwood, Seymour'un Pasifik istasyonunun emirlerini üsttlenmekte olduğu Pasifik Okyanusu'na doğru uzun bir yolculuk için donatılıyordu.[4] Bu yolculuk hemen hemen dört yıl kadar devam etmiştir. Markham'ın sosyal ilişkileri anlaşılan ona oldukça rahat bir zaman temin etmiş; karısını ve kızlarını gemisine alan koramiral Seymour ile aile yemeği yemek için sık sık gemiyle gezintiye davet edildiği bildirilmektedir.[5] Collingwood gemisi, Rio de Janeiro ile Falkland Adaları'na yapılan ziyaretleri ve Güney Okyanusu'ndaki fırtınalı bir deniz yolculuğunu içine almış olan bir deniz gezisinden sonra 15 Aralık 1844'te, Pasifik istasyonunun merkezi Valparaíso'nun Şilinin liman şehrine ulaşmıştır.[5]

1844 yılında bir deniz harp öğrencisi olarak Clements Markham

Birkaç haftalık bir mühletin ardından onun daha sonraki mesleğinde görünür bir şekilde rolü olan ülkenin tecrübesini Markham'a kazandıran Collingwood bu kez tekrar Peru kıyısındaki büyük liman şehri Callao seferine çıkmıştır..[6] Sonraki iki yıl boyunca Sandwich Adaları'nı (Hawaii), Mexico'yu ve Markham'ın, Fransız başkanlarına karşı çıkan milliyetçi isyancılara destek vermeye kalkıştığı Tahiti'yi ziyaret eden Collingwood Pasifik'te seyretmiştir.[7] Deniz harp okulundaki bir öğretmene karşı saygısızlığından dolayı cezalandırıldığı zaman deniz harp disiplininin ilk üslubunu görmüş; sabahleyin saat sekizden güneşin batışına kadar güvertede ayakta kalmaya mecbur edilmiştir.[8] 25 Haziran 1846 tarihinde on tane gruptan bir tanesinin içinde üçüncü dereceye giren Markham deniz yarsubaylık sınavını geçmiştir. Uzun dönemler Şilinin'da geçmiş ve Peru'nun liman şehirleri onun İspanyolca öğrenmesine de olanak tanımıştı.[1]

Deniz gezisinin sonuna doğru Markham'ın özlemleri anlaşılan o deniz harp mesleğinden itibaren değişmiş. İşte bu anda evden başlayan deniz gezisinde bu düşünceleriyle Seymour'un desteğini kazanan Markham, bir kâşif ve coğrafyacı olmayı her şeyden önce arzu etmiş. Temmuz 1848'de Portsmouth'a gelişte donanmayı terk etme isteğinden babasını haberdar etmiş ama kalması için babası tarafından ikna edilmiştir.[9] Akdeniz'deki uzun bir hizmet döneminin ardından Markham, hizmete karşı ilgisini daha da hafifletmiş olan Spithead ve Cobh'a dayanan durgunluk süresini çekmiştir.[10] Ancak 1850'nin başında üç gemilik bir filonun Sir John Franklin'in kayıp Arktik keşif heyeti için yeni bir aramaya girişmek üzere bir araya getirildiğini öğrenmiştir.[11] Markham bu girişimde bir yer ayarlamak için ailesinin tesirini kullanmış ve 1 Nisan 1850'de filonun en önemli iki gemisinden biri HMS Assistance gemisine atanmasından haberdar edilmiştir.[12]

İlk Arktik deniz yolculuğu 1850–51

Sir John Franklin Kuzeybatı Deniz Yolculuğu'nun aramasında HMS Erebus ve HMS Terror gemileriyle İngiltere'yi terketmişti. Yüzer durumda bir geniş buz tabakasına demirleyip batıya doğru devam etme şansını bekleyen keşif heyeti son olarak Baffin Körfezi'nin kuzey sularında balina avcıları tarafından 29 Temmuzda görülmüştür.[13]

Kaybolmuş gemilere yönelik av iki yıl sonra baş göstermiştir. Markham'ın katıldığı yardım filosu HMS Resolute içinde Captan Harotio Austin tarafından kumanda edilmiştir. Markham'ın Assistance gemisine Erasmus Ommanney tarafından kaptanlık edilmiştir.[14] Keşif heyetinin en genç üyesi ve onun tek deniz yarsubayı olarak Markham'ın sınırlı bir rolü vardı ama keşif seferinin her ayrıntısını seyir defterinde titiz bir şekilde açıklamıştır. Gemiler 4 Mayıs 1850 tarihinde sefere çıkmıştır.[15]

1850 yılında keşfedilen mezarların modern A fotoğrafı

28 Mayısta Grönland'ın en güney noktasını tesis ettikten sonra filo 25 Haziranda Melville Körfezi'nde buz tarafından durduruluncaya kadar güneye doğru ilerlemiştir.[16] Nihayet Franklin tarafından götürülmüş bilinen güzergâha Lancaster Boğazının batısına ilerleyebildikleri 18 Ağustosa kadar burada kalmışlardır.

Burada gemiler, kaybolan keşif heyetinin işaretleri yönelik farklı bölgeleri aramak için dağılmışlardır. 23 Ağustosta Ommanney, taş yığınından bir anıta bakıp keşfetmiş ve Franklin'in konserve et sağlayıcısı "Goldner" adını taşıyan yakın mesafede konserveleme malzemeleri keşfetmiştir. Diğer artan ve atılan ekipman kalıntılarıyla beraber bu kırıntılar kimsenin keşfetmediği Franklin'in ilk izleriydi.[16] Birkaç gün sonra Beechey Adası'nda arama topluluğu, Ocak ve Nisan 1846 arasında ölmüş olan Franklin'in mürettebatının o üyeleri olduğunu ispatlayan üç mezara rastlamıştır.[16]

Aramalar, gemilerin uzun Arktik kışı için saklanmasına kadar sürmüştür. Takip eden aylarda çalışma şefi, bahar kızak sezonuna hazırlanmak için özel görev ile gönderilmiştir. Mürettebat konferansları ile dersleri ve Markham'ın "muhteşem sahnesel yetenekler"ini sergileyebildiği çeşitli tiyatral şaşırtma hareketleri vardı.[17] Başlıca, Arktik tarihi ile olağanüstü literatürü konularında pek çok konferans vermiş ve Collingwood deniz gezisi sırasında onu büyülemiş olan bir ülkeye, Peru'ya imkân dâhilinde bir iade-i ziyaret yapmayı planlamıştır.[17] Bahar geri geldiği zaman kızaklarla hareket eden bir dizi keşif heyeti, kayıp mürettebatın uzaktaki izlerini aramak için kızaklardan suya indirilmiştir. Markham, Franklin'in uzaktaki hiçbir izini çıkartmayan bu faaliyetlerde elinden gelen görevin en iyisini yerine getirmiş[18] ama önceden haritası yapılmamış deniz kıyısının yüzlerce millik haritasının yapılmasına rehberlik etmiştir.[19] Keşif heyeti Ekim 1851'in başında İngiltere'ye geri dönmüştür.[20] İngiltere'ye geri dönüşü üzerine hemen Markham, donanmayı terk etme niyetinden babasını haberdar etmiştir. "One of the main reasons for his disaffection appears to have been the severity of the corporal punishment that was constantly administered for what in his view were trivial offences." Hoşnutsuzluğunun asıl nedenlerinden biri de kendi görüşünün önemsiz suçlar saydığı şeyler için sürekli olarak verilmiş olan ciddî cezalardan yetmiş tanesi olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir tayfanın dayak cezasını engellemesinden dolayı Collingwood hizmeti sırasında başı derde girmişti.[8] Hizmetinden uzun süreyi işgâl etmiş olan işsizlikle aklını da başına toplamış oldu. Biraz pişmanlıkla daha yaşlı Markham (babası) oğlunun isteğine rıza göstermiş ve teğmenlik rütbe sınavının topçuluk bölümünü kazanıp geçtikten sonra Markham 1851'in sonunda hizmeti bırakmıştır.[21]

Peru seyahatleri

İlk seyahati 1852–53

1852 yılının yaz aylarında deniz harp yükümlülüklerinden muaf tutulan Markham, Peru'ya uzun bir ziyaret planları yaptı. Masrafları örtmek için babası tarafından 500£'luk (2008 değerleriyle 40,000£'dan daha fazla) bir hediye ile desteklenen[22] Markham 20 Ağustosta Liverpool'dan gemiyle yol aldı.[21]

Inca tarihini araştıran, ziyaret ettiği birçok yapı ve harabeyi seyir defterinde betimleyen Markham birkaç haftalığına şehirde kalmıştır. Yakındaki kasaba ve harabelere bir gezintiye gidişi sırasında o civarda yetiştirilmiş kininin bir kökenini, kınakına bitkisinin özelliklerini ilk kez öğrendiği San Miquel, La Mar, Ayacucho bölgesini araştırmıştır.[23]

Arka planda Misti Dağı ile Peru-Arequipa'nın eski baskısı

Panama'ya bir vapur götürmeden önce ilk olarak Halifax'a ve ondan sonra karayoluyla Boston'a ve New York'a ilerleyen Markham geniş kapsamlı bir rota ile gezdi. Kıstak'ı geçtikten sonra nihayet 16 Ekimde oraya ulaşan Markham, Callao'ya yol aldı. Andes'ten hedefi Cuzco'nun antik Inca şehrine doğru dümen kıran Markham, 7 Aralık 1852'de Peru'nun iç bölgelerinde gezdi.[24] Yolda Markham, yerel kültürü araştırmak ve Quechua bilgisini artırmak amacıyla Ayacucho kasabasında neredeyse bir aylığına kaldı. Cuzco'yu gezdi. Ondan sora Cuzco'dan doğru hareket etmiş ve Apurímac Nehri'nin 300 fit (91 m) yukarısına asılmış sallanan bir köprüyü (Apurimac Köprüsünü) geçtikten sonra o ve grubu, 20 Mart 1853'te nihayet onları Cuzco şehrine getiren verimli vadilerin içinden geçmişlerdir.[25] Onun gibi Lima'ya dönen altı gruptan biriyle birlikte giden Markham nihayet 18 Mayısta Cuzco'yu terketmiştir. Daha sonra yerli ve Avrupalı mimarinin onun bir karışımıyla "sömürge yerleşim yerinin göze çarpan bir örneği" olarak tanımlanacak olan Arequipa şehrine kadar olan dağları aşan seyahatleri onları güneye doğru götürmüştür.[26] Şehir, Markham'ın Japonya'daki Fuji Dağına benzettiği koni şeklindeki volkan Misti Dağına kadar gözden kaçırılmaktadır. 23 Haziranda grup, Markham'ın babasının ölümünü işittiği Lima'yı incelemiştir. 17 Eylülde ulaştığı İngiltere yolundan hemen sapmıştır.[27]

Kınakına misyonu, 1859–61
Kınakına bitkisi (Fotoğraf Hawaii'de bir tarlada çekildi.)

Peru'ya ilk gezisinin ardından altı yıl Markham, kınakına bitki ve tohumlarını toplamak için özel bir görevle oraya geri döndü. Hindistan Bürosunda sivil bir yardımcı olarak çalışmaktaydı ve 1859 yılında kınakına ağaçlarının bir düzene göre toplanıp onların Hindistan'da seçilmiş konumlara dikilmesi hususunda işverenlerine teklifler yaptı. Kininin bir kökeni olarak kınakına ağaç kabuğu sıtma ve diğer tropik hastalıklara karşı ilk bilinen tedaviydi.[28] Bu planlar onaylanmış ve Markham, 29 yaşında tüm işlemden vazife başına tayin edilmiştir.[29]

Ocak 1860 sonlarında Lima'ya ulaşan Markham ve ekibi, ki içlerinde ünlü botanikçi Richard Spruce da bulunuyordu, Aralık 1859'da Peru'ya gitmek için İngiltere'yi terketti. Kuruluşlarında tehlike vardı, Peru ve Bolivya savaşın sınırında olup Markham'ın ekibi çok geçmeden iş üzerindeki denetimlerini korumak için Peru'ya ait tedirgin alâkalardan düşmanlığı gördü.[30] Bu, onun işlem alanını daraltmış ve en iyi nitelikli numuneleri edinmekten onları alıkoymuştur.[31] Markham gerekli ihraç lisanslarını edinmek üzere bürokratik engelleri aşmıştır.[32]

Markham orada ve Burma (şimdi Myanmar ile Ceylon (şimdi Sri Lanka)'da kınakına fidanlıklarına uygun konumlar seçmek için Hindistan'a gemiyle gitmeden önce kısa bir süreliğine İngiltere'ye geri döndü.[33] Hindistan fidanlıklarının birçoğu gelişme göstermemiş ve böcekler tarafından çok geçmeden mahvedilmiş olsa da[29] diğerleri hâlâ yok olmayıp Hindistan'daki sağlık sorunlarına daha fazla el veren Richard Spruce tarafından edinilmiş türlerle büyütülmüştür.[31] İlk fidanlıklardan yirmi yıl sonra Hindistan'dan toplanmış yıllık kınakına ağaç kabuğu mahsulü 220.000 kg olarak hesaplandı. Kınakınayı Hindistan'a tanıtma çalışması için Markham, İngiliz Hükümeti'nden (2008 fiyatlarıyla £200,000 üzerinde)[22] 3,000£ değerinde bir hibe parası almıştır.[34]

Sivil memurluğu, coğrafyacılığı, gezginciliği

Hindistan Bürosu

1853 yılında babasının ölümünden sonra Markham'ın istihdamı karşılaması gerekmiş ve Aralık 1853'te yılda £90 (2008'de £6,000 civarındaki) ücretle Inland Revenue'nun Legacy Duty Bürosunda küçük bir yazmanlık işini sağlama almıştı.[22] Sıkıcı çalışmayı keşfetmiş fakat 1857 yılında Hindistan Bürosu olan şeyi öncüye altı ay sonra iletebilmiştir. İşte çalışma ona gezme ve coğrafyaya olan ilgisini sürdürme imkânı verecek yeterli vakitle ilgisini çekiyor ve karşılığını veriyordu.[35]

Habeşistan, 1867–68

1867 yılında Markham, Hindistan Bürosunun coğrafya departmanının başkanı oldu. Daha sonra o yıl keşif seferinin coğrafyacısı olarak Sir Robert Napier'in, Habeşistan'a sevk edilen askerî kuvvetlerine katılmak için kurmaylık kursuna seçildi.[36]

1867–68 Habeşistan seferinin komutanı, Sir Robert Napier

Bu kuvvetler Habeşistan Kralı Theodere tarafından kazanılmış faaliyetlere bir cevap olarak İngiliz hükümetince sevk edildi. 1862 yılında kral, Mısırlı istilacılara karşı korunmayı talep eden ve bir büyükelçinin tayinini teklif eden İngiliz hükümetiyle yazışmıştı.[37] Mısır'a suç verme riskine karşı isteksiz olan İngiliz hükümeti yazışmayı cevaplamadı. Kral, İngiliz konsolosunu ve heyetini ele geçirip zindana atarak bu saygısızlığa tepki göstermiş ve güya kralın annesinin onurunu kırmış olan misyonerin yakalanıp kamçılanmasını emretmiştir.[38] Kralın mektubuna geciken yanıt, mektubu getiren heyetin esir alınıp hapsedilmesiyle sonuçlandı.[38] Başarısız uzlaştırma çabalarının ardından İngilizler, askerî bir keşif heyeti göndererek meseleyi bastırmaya karar verdi. Ülke coğrafyacısı çok az tanındığı için harita yapma yetenekleri ile deneyimli bir gezginin, bunun sonucu olarak Markham'ın tayininin kuvvetlere eşlik etmesi gerektiğine karar verildi.[36]

Napier'in birlikleri 1868 başlarında Kızıldeniz'de Annesley Körfezi'ne ulaştı. Markham, genel inceleme çalışmasına dair sorumluluğu ve özellikle kralın dağdan kalesi Magdaala'ya rota seçimiyle kuvvetin garnizon kurmaylığına iliştirildi. Deniz kıyısından güneye doğru 400 mil (640 km) sınır bölgesi boyunca karşılaştığı vahşi hayvan türlerini anlatan Markham aynı zamanda ekibin doğabilimcisi sıfatıyla da hareket etti.[36] 10 Nisan 1868 tarihinde ansızın saldırılan Magdala'nın, savaşlarına Napier ile birlikte gitti. Kralın kuvvetleri, Napeir'in ilerleyen birlikleriyle karşılaşmaktan dağı sorumlu tutarken Markham: "Snider tüfekleri hiçbir Habeş birliğinin tahammül edemediği ateşi sürdürdü. En kahramanca mücâdelenin böyle çok büyük cephane eşitsizliği karşısında hiçbir şey yapamadığı yöntemlerle yok edildiler." diye kaydetti. Markham'a göre kralın kuruluşu keşfinden sonra galip birlikler, "sanki ölü bir kurnaz adam gibi Markham'a desteklerini kestiler". Markham, kralın kötü hareketlerinin sayısız ve korkunç zulümleri olduğu hâlde nihayet kahraman olarak öldüğünü ekledi. General Napier'in emirleriyle Magdala toprağa kadar yakılıp silahları imha edildi. İngiliz birlikleri ondan sonra ayrılmış ve Temmuz 1868'de Markham'a İngiltere'de arka çıkılmıştır. Bu seferberliğe hizmetlerinden dolayı Markham 1871'de Banyo Rütbesinin kavalyeliğine atandı.

İkinci Arktik seyahati, 1875–76
1875–76 Arktik keşif seferi süresince kullanılan HMS Discovery (1874) ve HMS Alert (1856)

Markham ... 1870'li yılların başlarında Kraliyet Deniz Harp Arktik keşif heyetine sorun olacak bu bağlantıları kullandı. Başbakan Benjamin Disraeli "İngiliz halkını hiç ayrım yapmamış olan deniz kıyısındaki kuruluşun yüksek manevî gücü"nü kabul etti. Keşif heyeti denize açılmaya hazır olduğunda Markham keşif heyetinin üç gemisinden birinde, HMS Alert gemisinde Grönland'a kadar eşlik etmeye çağrıldı. Markham bunu onaylayıp 20 Mart 1875 tarihinde konvoydan ayrıldı. Baffin Körfezi'ndeki ada gibi Disko'ya kadar Alert gemisinde kalan kâşif üç aylığına gözden kayboldu. Bu seyehatten: "Benim (bundan önce) hiç daha mutlu (geçen) bir turistik deniz yolculuğum olmamıştı ... yoldaşlardan bir soylu grubu hiç birlikte denize açılmadılar." diye bahsetti. Yurda doğru olan yolculuk Valorous bir kayalığa vurup önemli onarımları gerektirdikten sonra ertelenmişse de destek gemisi HMS Valoruos ile İngiltere'ye geri döndü. Diğer çeşitli çıkarlara karşı ilgisini artırmasıyla birlikte Markham'ın Hindistan Bürosundaki görevlerinden uzun süre uzak kalması üstlerinin istifasını istemelerine neden oldu. Markham ona emekliliği hak ettiren 22 yıllık hizmeti, garnizon nöbet işinden 1877 yılında emekli oldu.[1]

Bu arada Kaptan George Nares'in emri altında asıl keşif heyeti HMS Discovery ve HMS Alert adlı iki gemiyle kuzeye doğru ilerlemişti. 1 Eylül 1875 tarihinde o tarihe kadar her gemiyle ulaşılan en yüksek enleme, 82°24'e ulaştılar. Markham'ın kuzeni Komutan Albert Hastings Markham tarafından kurulan kızak takımı ertesi bahar aylarında 83°20'lik En Uzak Kuzey rekorunu elde etti.

Kraliyet Coğrafya Kurumu

Fahrî yazı işleri müdürlüğü

Kasım 1854'te Markham, Kraliyet Coğrafya Kurumunun yoldaşı seçilmişti. Kurum hemen onun coğrafyayla ilgili meraklarının kalbi olmuş ve 1863 yılında 25 yıllığına sürdürdüğü mevkiye, derneğin yazı işleri müdürlüğüne atanmıştır.[1]

Kraliyet Coğrafya Kurumu'na seçilme vaktinde Clements Markham

Nares Arktik keşif heyetini yükseltme çalışmasına ilâveten Kuzey Doğu yolculuklarından ikincisinin başarılı olmasından sonra İsveçli kâşif Adolf Erik Nordenskiöld için karşılama töreni organize eden ve Adolphus Greely ile George W. DeLong'un Amerika keşif seferlerinin gelişmesini izleyen Markham diğer Arktik kâşiflerinin çalışmasını takip etti. Hindistan Bürosundan feragati Markham'a daha fazla gezme vakti tanıdı. Avrupa'ya düzenli geziler yapmış ve 1885'te Beyaz Saray'da Başkan Grover Cleveland ile tanıştığı Amerika'ya gitmiştir. Yazı işleri müdürlüğü süresince Markham gezi hakkında sürekli olarak kitap ve biyografi yazmış olup birçok önemli belgeyi RGS ve başka kuruluşlara ibraz etmiştir. "Coğrafî Keşiflerin Gelişimi" konulu Encyclopædia Britannica (sekinci baskı) makalesinin de yazarıdır. Aynı zamanda halkça benimsenmiş tarih olaylarını da yazmıştır. RGS'de Markham, Kurumun her yıl alışılagelmiş olarak yayımlanan Gezginler için İpuçları adlı baskısı üzerindeki hataların düzeltilmesinden ve önceki baskıdan daha canlı bir biçimde Kraliyet Coğrafya Kurumunun Tutanakları adlı gazetenin reklamlar aracılığıyla yeniden halka sunulmasından sorumluydu.

Kurum'daki görevlerine paralel olarak sonradan kurumun başkanı olan Markham, 1886'ya kadar Hakluyt Kurumu'nun yazı işleri müdürlüğünü yaptı. Bu kuruluş için yaptığı çalışması çerçevesinde Markham özellikle Peru ile ilgili olan seyahatnamelerinin İspanyolcadan İngilizceye çok sayıda çevirisine bakmıştı. Zamanında aceleyle hazırlananları keşfeden ve kesinliğe ihtiyacı olan coğrafya bilginleri bu tercümelerin bazılarının kalitesi hakkındaki şüphelerini dile getirirlerdi.[1] Yine de bu çalışma, kurumun yayınlarında 22 cilde ulaştı. 1873'te Markham, Kraliyet Kurumu'nun Akademi Üyeliğine atanmış ve sonraki yıllarda Birezilya Gül Rütbesi ile Portekiz İsa Rütbesi de dâhil olmak üzere çeşitli denizaşırı onur nişanları almıştır. Kısaca düşündü fakat mecliste kariyer yapma düşüncesinin peşine düşmedi. Markham, donanmaya özellikle de subayların eğitimine olan ilgisini sürdürdü. Ticarî subay eğitim gemileri, HMS Conway ile HMS Worcesterı sık sık ziyaret etmiş ve son bahsedilen baş kuruluşun üyesi olmuştur. 1887'nin başında, West Indies istasyonundaki filoyu ziyaret etmek için Kraliyet Donanmasının eğitim filosunu yöneten kuzeni Albert Markham'dan gelen daveti kabul etti. Markham, HMS Rover gemisinde deniz yarsubaylığı yapmış olan Robert Falcon Scott ile 1 Mart 1887 tarihinde ilk bulaşmasını gerçekleştirdiği süre boyunca HMS Active amiral gemisinde üç ay geçirmiştir. Scott, Markham tarafından fark edilip anımsanan karşılaşmada, sahil koruma botları arasında yapılan bir yarışta galip geldi.

Başkanlık dönemi

Keşif üzerinden ayrıcalıklı eğitim ile ortaya çıkan derneğin yeni politikaları ile üstünlükte kendisini bulan Markham, Mayıs 1888'de derneğin yazı işleri müdürlüğü mevkisinden istifa etti. "25 yılın hizmetinden sonra yazı işleri müdürlüğünden emekliye ayrılması üzerine ... coğrafya yazını ile elde ettiği başarılarının değerinin bilinmesiyle" derneğin kuruculuk madalyasıyla ödüllendirildi.

Sonraki birkaç yıl seyahat ve kitap yazmayla dolduruldu. Eğitim filosu ile yapılan daha fazla gemi gezisi ve Baltık ile Akdeniz'e yapılan uzun ziyaretler vardı. Bu yolculukların birisinin seyri boyunca 1893'te Markham, Kraliyet Coğrafî Derneğinin gıyabında Başkanlığına atandı. Bu beklenmeyen yükseliş, Markham'ın hangi konularda sessiz kaldığı hakkındaki kadın üyelerin sorusu üzerinde dernek içinde çatışmayla sonuçlandı. Temmuz 1893'te konu özel bir genel toplantıya bırakıldığında kadınları derneğe alacak teklif, ayrıcalıkla gönderilen ezici bir kartpostal oy pusulasına rağmen güç belâ iptal ettirildi. Bu şartlarda Derneğin Başkanı M. E. Grant Duff bürosunu bıraktı. 22 mevcut kadın üyeye dernekte kalmaları için imkân verilmiş fakat derneğin politikalarını değiştirdiği Ocak 1913'e kadar artık derneğe alınmamışlardır. Markham—ele alınan diğer şahısların—yerine geçen birisi olarak ilk seçenek olmasa da kadın üye tartışmasından uzak durup üyeliğe açık olarak kabul edilebilirdi. Başkanlığa erişmesinin ardından coğrafyaya olan hizmetlerinin tanınmasıyla Markham, Şövalye Komutanlık rütbesine doğru Banyo Rütbesine yükseltilip Sir Clements Markham olmuştur.[1]

Birkaç yıl sonra yazılmış bir mektupta Markham, bazı büyük kuruluşların benimsenmesiyle "derneğin sağlam ününü eski hâline getirecek" kadınlar üzerindeki tartışmanın ardından başkanlık varsayımında gerek duyduğunu söyledi. Bu misyon için temel olarak Antarktika keşfini seçmiş, James Clark Ross'un daha önceki elli yıllık keşif seferlerinden beri hiç önemli bir Antarktika keşfi olmamıştı. Derneğe yeni bir hız kazandırma dürtüsü, "güneyde hâlen var olan önemli sorunları giderecek bir sefer"e çağıran deniz bilimci Prof. John Murray tarafından 1893 yılında derneğe verilen bir konferans sayesinde sağlandı. Murray'a karşı Kraliyet Coğrafî Derneği ve Kraliyet Derneği aralarında, İngiliz Antarktika keşif seferi için mücâdele edecek karma bir kurul kurdu. Markham bütün başkanlık yetkilerini bu sorunun ilerletilmesine adadı.

Ulusal Antartik Keşif Seferi

Coğrafya derneği, Ağustos 1895'te altıncı Uluslararası Coğrafya Kongresi'ne ev sahipliği yaptığında Murray'ın Antartik keşfinin yeniden başlatılmasına dair çağrısı iki yıl sonra tekrar ele alındı.

Antarktik Bölgelerinin keşfi[ne] gene girişilecek coğrafî keşfin en büyük parçası[olan]dır. Böylesine sistematik bir keşiften kaynaklanan bilimin hemen her dalında bilgi birikimine ilâveler karşısında, Kongre, dünya genelindeki bilimsel cemiyetlerin teşvik etmeleri gerektiği; bütün yöntemin onlara en etkili yöntem olarak gözüktüğü; bu çalışmaya yüzyıl başlamadan önce girişilmesi gerektiği izlenimlerini bırak[ır.]an

bu Kongre ittifak kararını geçmiştir.

Bu karara karşı İngilizlerin cevabını hazırlayan karma kurulda görüş ayrılıkları mevcuttu. Markham ve Kraliyet Coğrafya Cemiyeti'nin görüş birliğinin büyük kısmı, donanmanın şanını hayata döndürmenin vesilesi olarak yeni bir Ulusal Antartik Keşif Seferi'ni görüşüp gereği olarak keşif seferini düzenlemeyi istediklerinde Murray ve Kraliyet Cemiyeti geniş çapta sivil olan bir keşif seferine karşı geldiler. Markham'ın azmi, 1900 yılında keşif seferinin genel komutanı olarak, HMS Majesticte o zamanki torpido teğmeni tarafından, koruması altındaki Robert Falcon Scott'ın tayinini sağlama bağladığı gün sonunda gâlip geldi. Böyle yapmakla İngiliz Müzesi Profesörü John Gregory'nin ellerinde olan liderliği verme girişimini önledi. Markham tarafından düzenlenen, Komutan için Direktifler, coğrafî ve ilmî çalışmaya eşit öncelikler vermiş olsa da Markham'ın muhaliflerinin görüşüyle bu, bilimsel çalışmanın donanma serüvenine bağlığını temsil etmiştir. "Serüvene karşı olan bilim" görüşleri tekrarlandığında keşif seferinin nüksetmesinden sonra bilimsel sonuçlarından bazılarının kesinlik ve uzmanlığı konusunda eleştirisi vardı.

Markham keşif seferine fon sağlamakla daha fazla sorunu göze aldı. Üç yıllık gayretten sonra, 1898'de, gereken şeyin yalnızca bir kısmı için söz verilmişti. Anglo-Norveçli kâşif Carsten Borchgreving, gizli bir Antarktik girişimine para sağlayacak yayımcı George Newnes'ten (2008'de £3 milyonun üzerinde) £40,000'lık bir tutar sağlamıştı. Para kaynağının kendi projesinden ayrıldığına inanan Markham öfkeliydi ve "kaçamak cevaplı, yalancı ve dolandırıcı" olarak Borchgrevink'i kınadı. Ulusal Antarktik Keşif Seferi'ne katılmak için soru soran Markham'a yazmış olan İskoçyalı kâşif, William Speirs Bruce'a aynı derecede düşmandı. Tayinden hiçbir onay almamakla Bruce, İskoçyalı Coats ailesinden para sağlayıp kendi İskoçya Ulusal Antarktik Keşif Seferi'ni düzenledi. Markham "zararlı rekabet"in ve girişimin "kendisi için plan yapmak amacıyla ... Ulusal Keşif Seferi'ni felce uğrutmasından" Bruce'u suçladı. İskoçyalı keşif heyeti zamanında denize açıldı ama Markham İskoçya keşif seferine doğru affetmemeyi sürdürüp seferin katılımcılarının geri dönüşleri sırasında hiç kutup madalyası almamalarını sağlayacak etkisini kullandı.

Önemli bir özel bağış Ulusal Antarktik Keşif Seferi'nin ilerlemesine imkân verdi. Yeni gemi Discovery kurulup temelde subaylardan oluşan donanma mürettebatı ve tayfa, "yeterince güçlü" olarak tanımlanan bilim kadrosunun beraberinde atadı. Discovery, Markham'ın Scott ve subayları tanıtmak için hazır bulunduğu, Kral [[Edward VII tarafından yapılan teftişin ardından 5 Ağustos 1901'de denize açıldı. Gemiyle, Ross Sea bölgesinde bir temelden Antarktika'nın bu bölgesinin önemli keşiflerinin uzun bilimsel program beraberinde gerçekleştirildiği süre içinde sadece üç yıl boyunca gezildi. "Kuzey veya güney Kutup bölgelerine hiç cesaret etmeyen en başarılı [keşif heyetleri]nden birisi" olduğu Times tarafından bildirilse de o günün hükümeti tarafından büyük ölçüde yok sayıldı. Markham Antarktik'te ikinci bir dönemi gizlice tasdik etmesi, yeni plâna karşıt olması ve ondan sonra 1904'te keşif heyetinin kurtarılması için para kaynaklarının toplanılamamasından dolayı resmî kışlada suçlandı. Bundan dolayı maliyet Treasury'ye taşınmak zorunda kaldı.

Daha sonraki hayatı

Shackleton ve Scott
Ernest Shackleton: Markham onu başlangıçta destekledi fakat sonradan onu düşman edindi.

Discovery gemisinin geri gelişinin ardından birkaç gün, Markham RGS başkanlığından emekliliğini duyurdu. 75 yaşında, "etkin coğrafya yaşamının sona erdi"ğini ve o özel yönetimle hiç daha iyi şeyler yapamadığını anladı. Başkanlığında 12 yıl kayıtlı en uzun süreydi. Başkan yardımcılığında, RGS Kurulu'nun üyeliğinde kaldı ve Antarktik keşfine özellikle de emekliliğini izleyen beş yıl içinde başlayan iki İngiliz keşif seferine etkin ilgi besledi. Bunlar Emes Shacleton ve Robert Falcon Scott tarafından her biri ayrı ayrı olmak üzere biriktirildi.

Markham keşif seferine asıl bağış yapan kişiden gelen bir tavsiyeyi takiben Shackleton'un Discovery gemisine üçüncü subay olarak atanmasına razı olmuştu. Hastalığın sebepleri üzerine Shackleton'un keşif seferinden erken dönüşünden sonra şefkat ve destek vermiş ve Kraliyet Donanma görevi için en son başarısız uygulamayı desteklemişti. Shackleton'un kendisinin bir keşif seferinin başına geçme niyetini Markham'a itiraf etmesinin ardından, daha sonra, Shackleton'u "sıkıntı ve zorluk çıkaran bir kurumda insanların suçlanmış olmaları için iyi hazırlanmış" ve "bir Kutup Keşif Seferi'nin takdire şâyan şekilde hazırlanmış önderliği" diye tanımlayan Markham cömert bir tavsiye mektubu tedarik etti. Shackleton'un 1907–09 Nimrod Keşif Seferi'ne güçlü desteğini ifade etti: "... Sizin başarınız için benim yalnızca hiç samimi olmayan dileklerim ama aynı zamanda iyi ümitler de sizinle olsun." Yeni bir En Uzak Güney 88°23' arz derecesinin keşif seferinin başarısının haberi ona ulaştığı zaman Markham, RGS Patronunun Madalyasını Shackleton'a arz etme maksadını göz göre göre ifade etti.

Kutupsal kariyeri boyunca Markham'ın koruması altında olmayı sürdüren, Robert Falcon Scott

Ancak Markham'ın ikinci derecede düşünceleri vardı ve bu şüpheleri Scott'a tekrarlayan Shackleton'un iddia edilen arz dereceleri hakkında güvensizliği belirtmek için yeni RGS başkanı Leonard Darwid'e derhâl yazıyordu. Tarihçiler Scott'ın Markham'ın koruması altında olduğunu ve yaşlı adamın başka birine geçen kutupsal üne gücendiğini tahmin etmişler. Nedeninin ne olduğunu, Markham hayatının geri kalanı için Shackleton'a karşı tuttuğu sertliği benimsedi. Discovery keşif seferi sırasında tuttuğu kendi notlarında Shacklen'a karşı bütün olumlu göndermeleri silmiş olduğu ve 1912'de İngiliz Birliği'ne yaptığı bir söylevde Shackleton'un başarılarını gerçekte dikkate almamış olduğu söylenir. Antarktik keşfinin, The Lands of Silencein onun geçmişinde aynı derecede değersizdi. Zıtlıkla, Markham Scott ile arasındaki kişisel ilişkileri sürdürüp yaşlı adamın onuru bakımından 14 Eylül 1909 doğumlu ve Peter Markham Scott isimli, kâşifin çocuğuna manevî baba oldu. (1913) Scott'ın Son Keşif Seferi kitabının önsözünde Scott'u övmesiyle Markham, Scott'ı "çağımızın en olağanüstü insanları arasında" olarak tanımlayıp kişiliğinin "güzelliği"nden söz eder. Scott ölmek üzereyken "kendisi için hiçbir düşünce yoktu, yalnızca diğerlerine ciddi huzur ve teselli verme düşüncesi vardı." Ölüm günlerini, son kışlasından yazılan son mektuplardan birinde, Scott şöyle yazdı: "Onu çok yâd ettiğim ve 'Discovery'nin hâkimiyetini benim üzerime yüklemesine asla üzülmediğim Sir Clements'i anlatın."

Emekliliği

RGS başkanlığından emekli olmasından sonra, Markham bir yazar ve gezici olarak hareketli bir hayat sürdü. İngiliz kralları Edward IV ile Richard III'ün; ve düzenleme ve çeviri çalışmalarını da sürdürdüğü eski deniz harp arkadaşı Amiral Sir Leopold McClickton'un biyografilerini yazdı. RGS için evrakları ortaya koymaya devam etti ve 1910 yılına kadar Hakluyt Society başkanlığında kaldı. Markham Avrupa'da yaygın olarak seyahat etmeye devam etti ve Scott'ın, Amiral Sir George Egerton ile amiral gemisi süvarisi olarak bulunduğu Akdeniz süvari bölüğü ile 1906 yılında dolaştı. Scott yeni bir Antarktik girişimi için plânlarını duyurduğu zaman Terra Nova Keşif Seferi'ni, Markham bağışla destekledi ve Evans'ın sefer plânlarından vazgeçmesi şartıyla komutaya ikinci olarak Teğmen "Teddy" Evans'ı getiren anlaşmayı düzenleyen, keşif seferinin düzenleyici heyetinde görev aldı.

Markham, Cambridge ve Leeds Üniversiteleri tarafından onursal rütbelerle ödüllendirildi. Bu rütbeyi vermekle rektör "insanlığın hizmetinde olan bir emektar" olarak Markham'a atıfta bulundu ve "altmış yıl İngiliz coğrafya biliminden ilham" edindiğini hatırladı. Ancak Markham tartışmalardan tümüyle uzak durmadı. Güney Kutbu'nun fatihi Roald Amundsen'in, RGS başkanı Leonard Darwin tarafından Kurum'a akşam yemeği yemeye çağrıldığı 1912'de Markham protestoyla heyet kürsüsünü terk etti.

Estoril'de kalırken Scott'ın ölümü ve kutup bölgesindeki grubu geri getirmesi haberleri Şubat 1913'te Markham'a ulaştı. İngiltere'ye geri dönüp Scott'ın seyir defterlerinin basıma hazırlanmasına yardım etti. Scott'ın ölümü ağır bir darbeydi fakat Markham kitap yazıp seyahat etmekten oluşan yoğun bir hayat sürmeye devam etti. Bir pencerenin Scott ve onun arkadaşlarına tahsis edildiği Stratford-upon-Avon yakınında, Peter'in kilisesi Binton'a 1915'te hizmette bulunmuş; daha sonra o yıl Londra, Waterloo Place'te, Scott'ın Kraliyet Donanmasının heykelinin açılışının yapılmasına yardım etmiştir. Markham, "Coğrafya Biliminin Zemininin Aşamalı Gelişim Tarihi" başlığını, 10 Haziran 1915'te RGS için son belgesini okudu.

Ölümü ve mirası

Mum ışığıyla yatakta kitap okurken 29 Ocak 1916'da, Markham yatak örtülerini yakıp dumanla zayıf düşürüldü. Ertesi gün öldü.[1] Önceki birkaç gün hatıra defterine son yazdığı şeyi, Peter Markham Scott tarafından yapılan bir ziyareti yazmıştı.

Ailesi; Markham'ın, Devonport'ta Deniz Harp Komutanı tarafından şef olarak ve Norveçli Arktik kâşifi, Fridtjol Nansen tarafından ortak edildiği Kraliyet Coğrafya Kurumu ile diğer bilgin kurumların araştırma ve incelemelerini Markham'ın iş hayatına borçlu olan ülkeye karşı borcunu kabul eden Kral George V'tan gelen övgüleri kabul etti. Diğer haberler Fransa, İtalya, Danimarka, İsveç, ABD ve Peru'da Arequipa'den alındı.

Markham'ın yaşamı ve işinin daha titiz değerlendirmeleri takip etmek içindi. Shackleton'un ilk biyografi yazarı birkaç yıllığına RGS kütüphanecisi Hugh Robert Mill, Markham'ın Kurumu işlettiği amirâne tarza başvurdu. Zamanla, onun bazı Hakluyt tercümelerinin kesinliği ve diğer yayınların hazırlanma çabukluğunun ispatı hakkında sorular artırılırdı. William Speirs Bruce, Markham'ın "Ulusal İskoçya Keşif Seferine karşı kötü niyetli karşıtlığından bahsederken; hem Scott hem de Shackleton ile hizmet veren jeolog Frank Debenham, Markham'ı "tehlikeli bir yaşlı insan" diye adlandırmış; kişisel bir düzeyde Markham arkadaşların yanı sıra düşmanlar da edinmişti. Markham'ı "şu yaşlı budala ve riyakâr" diye anlandıran Bruce'un, meslektaşı Robert Rudmose-Brown konuyu deşti. Bu protestolar Markham'ın koruyucu tutumunu Scott'a karşı yansıttı; Bruce'a göre "Scott, Markham'ın koruması altındaydı ve Markham, 'Benim mahvolmam lazım.' diyerek Scott'ı desteklemeye lüzum gördü." "Scott ve ben, Markham'a rağmen hep iyi arkadaşlardık." diye ekledi.

Markham'ın kutup seyahatine zarar verdiği, özellikle de adam çekmenin "asaleti"ne olan inancının, bütün gelecek İngiliz seferlerinin, Scott'a beyan edildiği öne sürülmüştür. Mill'in, Markham'ın "bir âlimden çok coşkulu birisi" olduğu ölçülü düşüncesi güçlü ve zayıf noktalarının âdil özeti olarak ve 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyılların başında coğrafya öğretisi üzerindeki temel etkisi olarak beyan edilmiştir. Papua Yeni Gine'deki Markham Nehri o öldükten sonra isimlendirildi. Carsten Borchgrevink'in yapılmamış olan bir jesti, 1900 keşif seferi sırasında Ross Denizi'nde Markham Adası'nı keşfedip ismini vermesi ise Markham tarafından kabul edildi. İsim, özel bir karma eğitim okulu Markham Yüksekokulu sayesinde Peru, Lima'da hayat sürdürür. Ross Buz Kaya Tabakasına uzanan dağlık burun Minna Kayalığı, Lady Markham için Scott tarafından isimlendirildi.

Markham'ın mirasına vasiyetnamenin ispatlanması amaçlarından dolayı £7,740 (2008 karşılığı £376,000) değeri biçilmiştir.[1][22] Albert Hastings Markham'ın 1917 Sir Clements biyografisinin tahsis edildiği eşi Minna tarafından yadigâr kalıındı. Markham'ın tek çocuğu May kamu hayatından uzak durup kendisini Londra'nın Doğu ucundaki kilise için çalışmaya adadı. Burke'un Toprak Sahibi Soyluları içindeki ailenin kaydına göre Mayıs 1926'da öldü.

Yazıları

Markham üretken bir yazar ve günlük tutan birisiydi; ilk basılı çalışması, Franklin aramasında HMS Assistance ile yapılan seferin açıklamaları 1853'te ortaya çıkmıştı. 1877'de Hindistan bürosundan emekli olmasının ardından yazarlık onun gelirinin ana kaynağı olmuştur. Kraliyet Coğrafya Kurumu ile diğer coğrafya uzmanı kurumlara yönelik belge ve raporlara ilâveten Markham upuzun kitaplar hâlinde birçok tarih kitabı, biyografi ve seyahatname yazmıştır. Ayrıca İspanyolcadan İngilizceye birçok eser tercüme etmiş ve çeşitli kaynaklardan yararlanarak Peru'nun Quichua dili için bir gramer bilgi kitabı ile sözlük derlemiştir.

Kitapları şunlardır:

Kaynakça
  1. Baigent, Elizabeth (2006). "Clements Robert Markham (1830–1916)". Oxford Dictionary of National Biography. 13 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.
  2. A. Markham, s. 5–11.
  3. A. Markham, s. 12–15.
  4. A. Markham, s. 17–26.
  5. A. Markham, s. 28–35
  6. A. Markham, s. 38–47
  7. A. Markham, s. 64–69
  8. A. Markham, s. 49–51
  9. A. Markham, s. 97–99
  10. A. Markham, s. 106
  11. Coleman, s. 51
  12. A. Markham, 108–09
  13. Coleman, s. 19
  14. Coleman, s. 51–52
  15. A. Markham, 119
  16. Coleman, s. 54–58
  17. A. Markham, s. 119–23
  18. The Lands of Silence'de Clements Markham tarafından açıklanmıştır, s. 255–60
  19. Coleman, s. 63–68
  20. Coleman, s. 73
  21. A. Markham, s. 127–31
  22. "Purchasing Power of British Pounds 1264 to 2007". 7 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2009.
  23. A. Markham, s. 158
  24. A. Markham, s. 132–37
  25. A. Markham, s. 147–52
  26. "Historical Centre of the City of Arequipa". UNESCO. 1 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2009.
  27. A. Markham, s. 159–63
  28. Willcox, s. 21
  29. Poser & Bruyn, s. 93
  30. A. Markham, s. 172–82
  31. Willcox, s. 29
  32. A. Markham, s. 193
  33. "Kınakına". Sri Lanka Hükümeti. 29 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.
  34. A. Markham, s. 202
  35. A. Markham, s. 165–66
  36. A. Markham, s. 210–13
  37. Pankhurst, s. 11–14
  38. A. Markham, s. 17–26

Kaynakça
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.