Papua Yeni Gine

Papua Yeni Gine, Okyanusya kıtasında bulunan bağımsız bir devlettir. Yeni Gine adasının doğu kısmını ve civar adaların bir kısmını kapsar. Yeni Gine adasının batı kısmı ise Endonezya'ya aittir.

Papua Yeni Gine Papua Niugini The Independent State of Papua New Guinea Papua Yeni Gine Bağımsız Devleti
Bayrak Arma
Slogan Unity in diversity
Millî marş O Arise, All You Sons
Başkent ve en büyük şehir	Port Moresby 9°30′G 147°07′D
Resmî diller	İngilizce, Tok Pisin, Hiri Motu[1]
Hükûmet	Anayasal Monarşi
• Kraliçe	II. Elizabeth
• Genel Vali	Michael Ogio
• Başbakan	James Marape
Tarihçe
• Özerklik	1 Aralık 1973
• İlan etti	16 Eylül 1975
Yüzölçümü
• Toplam	462.840 km^2 (178.700 sq mi) (55.)
• Su (%)	2
Nüfus
• 2020 tahminî	8.935.000 (98.)
• 2011 sayımı	7.275.324[2]
• Yoğunluk	15/km^2 (38,8/sq mi) (201.)
GSYİH (SAGP)	2020 tahminî
• Toplam	33,902 milyar $[3] (124.)
• Kişi başına	3.861 $[3] (145.)
GSYİH (nominal)	2020 tahminî
• Toplam	23,283 milyar $[3] (106.)
• Kişi başına	2.652 $[3] (129.)
Gini (2009)	41.9[4] orta
İGE (2019)	0.555[5] orta · 155.
Para birimi	Papua Yeni Gine kinası (PGK)
Zaman dilimi	UTC+10 (AEST)
Telefon kodu	675
İnternet alan adı	.pg

Papua Yeni Gine, Güneybatı Pasifik’te, Avustralya kıtasının kuzeyinde ve ekvatorun güneyinde, 0°-10° güney enlemleri ve 130°-150° doğu boylamları arasında, Yeni Gine Adasının doğu yarısı, Bismarck Adaları ve birçok bitişik ada gruplarını içine alan bağımsız bir ülkedir. Batısında Endonezya, güneyinde Avustralya bulunur.

Tarih

Arkeolojik kanıtlar, ilk insanların Papua Yeni Gine’ye yaklaşık 47.000 yıl önce ulaştıklarını göstermektedir.[6] Papua Yeni Gine’ye göç eden ilk modern insanların kökenleri Afrika dışındandır ve Asya ve Avrupa’dan genetik olarak bağımsızdır. Tarımda yaklaşık 10.000 yıl önce, Doğu Asya ve Amerika’yla aynı zamanlarda benzer ve bağımsız gelişmelerle, ülkenin merkezindeki dağlık bölgelerde başlamıştır.[7]

Bölgeye Avrupalıların ilk gelişleri 16. yüzyıla rastlar. 1526 yılında Portekizli Jorge de Meneses Yeni Gine Adasına gelen ilk Avrupalıdır. Meneses Adanın kuzey kıyılarına Malay dilinde “kıvırcık saçlı” anlamına gelen “Ilhas dos Popuas” adını verdi. 1545 yılında bölgenin insanlarının, Afrika Gine’si Kıyısı insanlarına çok benzediğini görerek, adanın ismini Yeni Gine olarak değiştirdi. Bundan sonra bölgeye sırasıyla, İspanyollar, İskoçlar, İngilizler ve Fransızlar geldi.

1884 yılında İngilizler adanın güney yarısını, Almanlar ise kuzey kıyılarını işgal etti. Daha sonra bu bölgeler Birinci Dünya Savaşı'nın tesiriyle, Avustralya’ya bırakılmak zorunda kaldı. 1920 yılında Milletler Cemiyeti adayı manda altına soktu. İkinci Dünya Savaşı esnasında kuzey kıyıları Japonya işgali altına girdi. Yeni Gine Seferi (1942-1945) İkinci Dünya Savaşı'nın en önemli askeri seferlerinden biriydi. Yaklaşık 216,000 Japon, Avustralya ve ABD askeri, denizcileri ve havacıları, Yeni Gine seferi sırasında öldü. Japonların yenilmesinden sonra bölge, 1949’da Milletler Cemiyeti tarafından Avustralya idâresine verildi. Daha sonra 1973’te kendi kendini yönetme hakkını elde etti. Papua Yeni Gine nihâyet 1975’te bağımsız oldu. Michael T. Somare ülkenin ilk başkanı olarak 1988’e kadar görevde kaldı. 1988 seçimlerini kazanan Rabbie Namalin, 1992’ye kadar başbakanlık vazifesine devam etti. 1992 seçimlerini kazanan Paias Wingti yeni hükûmeti kurdu.

Coğrafya

Papua Yeni Gine, Yeni Gine Adasının doğu kısmı, Bismarck Takımadaları ve diğer birçok alçak mercan adalarından ibârettir. Yüz ölçümü yaklaşık olarak 462.840 km²'dir. Ülkenin büyük bir bölümü İrian Jaya’ya kadar uzanan dağ silsilesiyle örtülüdür. Bölgede Vitiaz Boğazı boyunca Bismarck Takımadasına kadar volkanik bir dağ grubu vardır. Bunlardan güneydoğuda kalan Lamington Dağı 1951’de çok şiddetli bir püskürme ve patlama göstermiştir.

En yüksek bölge 4509 m’lik Wilhelm Dağıdır. Ülkenin başlıca nehirleri; Fly, Kikori, Purari, Sepik, Ramu ve Murkham’dır. Papua Yeni Gine’yi meydana getiren belli başlı volkanik olmayan adalar ise şöyle: D’Entrecasteaux Grubu, Louisrade Takımadası, Trobriand Adaları ve Woodlark’tır. Bunlardan başka Yeni İrlanda, Yeni İngiltere, Manu ve Bougahville volkanik olan adalardır. Diğer küçük adalar umûmiyetle mercan resiflerinden (kayalık, döküntü) ve mercan adalarından (atol) meydana gelmiştir.

İklim

Papua Yeni Gine ekvatorun yaklaşık 10° altında yer alır. Bu yüzden birbirine yakın iki dönence bölgesinin içerisinde olup, iki mevsimli genel olarak sıcak ve nemli bir iklimin tesirindedir. Mayıs-Aralık aylarında şiddetli güneydoğu rüzgârları bölgeye yağmur ve nispeten serin bir ortam getirir. Ocak-Nisan aylarında ise kuzeybatı rüzgârları aşırı sıcaklıkları ve şiddetli yağışları beraberinde getirir. Ortalama aylık sıcaklık Haziran ayında 25 °C ve Aralık-Ocak aylarında 28 °C civarındadır. Yağışlar, kıyı ve dağlık bölgelerde, yıllık ortalama 2540 mm civarı ve üzerindedir.

Ekoloji

Ülkenin % 70’ine yakın bir bölümü ve yüksekliği fazla olan adalar tropikal ormanlarla kaplıdır. Şiddetli yağışlar ormanların çok sık olmasına yol açmış ve buna mukâbil tarıma müsâit toprakların azalmasına sebebiyet vermiştir. Ormanlardaki ağaçlar çok çeşitlidir. Genellikle yüksek bölgelerde daha çok meşe, kayın (ak gürgen), funda ve kozalaklı ağaçlar yetişir. Papua Yeni Gine’nin hayvanları hemen hemen Avustralya’nınki ile aynıdır. Keseli hayvanlar çoğunluğu teşkil eder. Ayrıca birçok cinste sürüngene her tarafta sık rastlanır. Ülkede çeşitli cinste kuş mevcuttur. Her biri birbirinden farklı, rengarenk kuşlar ülke ormanlarının en ilgi çeken hayvanlarıdır. Bunların arasında hiç şüphesiz devekuşu ve papağanın ayrı bir yeri vardır.

Papua Yeni Gine, biyolojik çeşitlilik açısından dünyanın en zengin kabul edilen bölgesinde yer alır. ‘Mercan Üçgeni’ adı verilen bu bölge Filipinler, Endonezya ve Malezya arasında bulunur. Son 10 yıl içinde, Papua Yeni Gine’yi çevreleyen okyanuslarda aralarında papaz balığının da (Chrysiptera cymatilis) olduğu yeni 33 balık türü keşfedildi. Görünüşüyle görenleri etkileyen mavi papaz balığı, Yeni Gine’nin hiç bozulmamış kayalıklarına sahip Milne Körfezi’nde tespit edildi.

Nüfus yapısı

Geleneksel kıyafetler içerisinde bir Huli

Yaklaşık olarak ülkenin nüfûsu 5.887.000 kişidir. Nüfus yoğunluğu ise 77 civarındadır. Bunun %13,5’i şehirlerde yaşamaktadır. Yıllık nüfus artışı %2,7’dir.

Papua Yeni Gine insanlarının %90’ı esas adada yaşarlar. Çoğunluğu kıyı bölgelerde ve başşehir Port Moresby’da oturur. Diğer önemli şehirleri; Lae, Samarai, Goroka ve Modang’dır. Diğer adalar üzerinde kurulu şehirleri ise Rabaul, Yeni İngiltere ve Arawa Bougainville Adası üzerindedir. Ülkede okur-yazar oranı %32’dir. Genç nüfusun %30’u okula gitmektedir. İki üniversite mevcuttur; biri 1965’te Port Moresloy’de açılan Papua Yeni Gine Üniversitesi ve diğeri 1967’de açılan Lae Teknoloji Üniversitesidir.

Etnik yapı

Ülkede yerli nüfusu olarak üç ana grup vardır; Güney ve iç bölgelerde Papuanlar, kuzey ve doğuda Malenezyalılar ve batı bölgelerde Pigmeler. Bunların dışında ayrıca Avustralyalılar, Polinezyalılar ve bir siyah arasında değişebilen, yuvarlak kafa yapılı Pigmeler, çok küçük boylu olmalarıyla bilinir.

Halkın çoğunluğu kendi yerli inançlarına sahiptir. Bundan başka Katoliklik ve Protestanlık yaygındır.

Dil

Yeni Gine'deki dil aileleri.

Ülkenin resmî dili İngilizcedir, ancak toplumun sadece %1'i İngilizce konuşabilmektedir.[8] Standart İngilizceden türemiş Tok Pisin veya Pidgin İngilizcesi olarak da adlandırılan kreyol dil ise ülkede anadil olarak yaklaşık 120,000 kişi tarafından konuşulmaktadır ve ikinci resmi dildir. Buna rağmen ikinci dil ve ticaret dili olarak 4 milyonu aşkın konuşuru olması dolayısıyla ülkede lingua franca görevi görmektedir. Avustronezya dillerine ait Hiri Motu ise Motu dilinin basitleştirilmiş bir versiyonudur ve adanın üçüncü resmi dilini oluşturur, ancak günümüzde konuşur sayısı git gide azalmaktadır.

Ülkedeki yerli dillerin sayısı 850’yi aşkındır ve ülke dil çeşitliliği açısından dünyada birincidir.[9][10] Bunlardan 200 adedi Malaya-Polinezya dilleri (Avustronezya) kökenli Melanezya dil grubuna aittir. Trans-Yeni Gine dil ailesine ait 480 farklı dillin ise konuşurları 3 milyon civarındadır.[11] Yeni Gine aynı zamanda pek çok izole dili ve daha küçük dil ailelerini de barındırmaktadır.

Siyaset

Bağımsız bir millet olan Papua Yeni Gine parlamenter demokrasi sistemini kabul etmiştir. 1975 yılında İngiliz Milletler Topluluğu içerisinde, tam bağımsızlığını kazanan bir devlet olmuştur. Michael T. Somare ilk başbakandır. Devlet Başkanı Kraliçe Elizabeth II’dir. Bunu ülkede genel bir vâli temsil eder. Ülke idârî olarak bir başkent ve 20 ile bölünmüştür. Her bir ilin seçilmiş bir meclisi vardır. Papua Yeni Gine BM ve Güney Pasifik Komisyonu üyesi bir ülkedir. Ayrıca Güney Pasifik ülkeleri arasındaki politik ve ekonomik iş birliği ve kalkınmayı gâye edinen Güney Pasifik Formu üyesi olmuştur.

Ekonomi

Para birimi Kina olan ülkenin ekonomisi tarıma ve madenciliğe dayanır. Ayrıca hayvancılık ve balıkçılık da önemlidir. Daha çok domuz ve kümes hayvanları yetiştirilir. Ülkede yetişen başlıca tarım ürünleri; yulaf, kulkas, muz, hindistan cevizi, tatlı patates, kahve ve kakaodur. Ayrıca meyve ve sebze yetiştiriciliği de oldukça gelişmiştir. Nüfusun % 53’ü tarımda, %17’si endüstri ve ticarette ve %10’u resmî hizmetlerde çalışır.

Başlıca endüstri ve îmâlât sahaları; orman ürünleri, mineraller, balık, gıda, inşaat malzemeleri ve ev eşyâlarıdır. Dışarıya kahve, çay, kakao, orman ürünleri, balık, meyve, sebze ihraç eder. Dışarıdan ise ağır makinalar ve çeşitli araçlar ithal edilir. Altın ülkenin en önemli bir madenidir ve ülkenin ihracatlarının %70'ini altın, gümüş, bakır, petrol ve doğal gaz gibi yer altı kaynaklarından elde edilen kazançlar oluşturmuştur. İhrâcât ve ithâlâtını çoğunlukla, Japonya, Almanya, Avustralya ve ABD ile yapar.

Başlıca iki limanı vardır: Port Moresby ve Lae limanları. Turizm gelirleri orta seviyededir. Ulaşım ve haberleşme yetersizliği başlı başına bir problem teşkil etmektedir. 1973’ten sonra ulaşım ve haberleşme üzerine yapılan çalışmalar sonunda biraz düzelmiştir.

İdari yapılanma

Papua Yeni Gine yirmi il, bir özerk bölge bir de başkent bölgesi olmak üzere toplam 22 bölgeye ayrılmış durumdadır. Bu bölgeler şu şekildedir:

Merkez Chimbu (Simbu) Doğu Dağlık Doğu Yeni Britanya Doğu Sepik Enga Körfez Madang Manus Milne Körfezi Morobe

Yeni İrlanda Kuzey (Oro İli) Bougainville (özerk bölge) Güney Dağlık Batı İli (Fly) Batı Dağlık Batı Yeni Britanya Batı Sepik (Sandaun) Başkent Bölgesi (Port Moresby) Hela Jiwaka

Papua Yeni Gine illeri

Kaynakça

1. "The World Factbook - Papua New Guinea" (İngilizce). Central Intelligence Agency. 16 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2009.
3. "World Economic Outlook Database, October 2018". IMF.org. International Monetary Fund. 13 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019.
4. "GINI index (World Bank estimate)". data.worldbank.org. World Bank. 23 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019.
5. Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
6. O'Connell JF, Allen J. The process, bıotic impact, and global implications of the human colonization of Sahul about 47,000 years ago. Journal of Archaeological Science 2015;56(Supplement C):73-84.
7. T. Denham HB. The emergence of agriculture in New Guinea: A model of continuity from pre-existing foraging practices,in Behavioral Ecology and the Transition to Agriculture, 2006.
8. CIA World Factbook: Papua New Guinea 10 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
9. "Seven decades after Independence, many small languages in India face extinction threat". 30 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2019.
10. A.V. (24 Temmuz 2017). "Papua New Guinea's incredible linguistic diversity". The Economist. 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2017.
11. "Papuan". www.languagesgulper.com (İngilizce). 24 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.