Deşt-i Kıpçak

Deşt-i Kıpçak, (Farsça: دشت قپچاق‎, Deşt-i Ḳipçaḳ) Kafkas Dağları’nın kuzeyinde, Dinyester ile İrtiş ırmakları arasındaki bölgenin tarihsel adı. Kıpçak çölü veya Kıpçak bozkırı anlamına da gelir. Heyhat sahrası ya da kısaca Heyhat olarak da bilinir. [1]

13. yüzyılda (1200-1241 dönemi) Kuman-Kıpçak ülkesinin batısı (Hazar’ın batısı) Deşt-i Kıpçak coğrafyası

Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Heyhat sahrasının coğrafi komşuları Kafkasya tarafında Çertez vilayeti (Çerkesya?), Kırım, Alman vilayeti (Cermanya), Leh diyarı, Kraków vilayeti ve kuzeyde Moskof (Rusya) olarak zikredilir.[2] Çelebi, Heyhat sahrasının doğu sınırı olarak İdil Nehri'ni gösterir.[3] Eserinin bazı yerlerinde Deşt-i Kıpçak ve Heyhat sahrasını birlikte, ayrı yer adları olarak zikreder.[4] Bununla birlikte Heyhat'ın coğrafi konumu ile ilgili verdiği bilgiler, Heyhat ve Deşt-i Kıpçak'ın aynı bölge olduğunu göstermektedir (İdil Nehri'nin batısı, Moskof ülkesinin güneyi, Kırım'ın kuzeyi, Lehistan'ın doğusu).

Tarih

Orta Asya'nın batısından başlayıp Tuna Nehri kıyılarına, kuzeyde Orta İdil bölgesine, güneyde Kırım'a kadar uzanan Deşt-i Kıpçak bölgesinde oluşan Türk yazı dili Kıpçakça olarak bilinir ve üç kolda gelişim göstermiştir.[5]

İrtiş Nehri yöresinden batıya doğru göç eden Kıpçaklar, bugünkü Rusya ve Ukrayna’nın bütün güneyini ele geçirdiler ve bu topraklarda göçebe bir devlet kurdular. Kıpçakların bölgede kurduğu bu devletin egemen olduğu topraklar Deşt-i Kıpçak olarak adlandırıldı ve 18. yüzyıla kadar kullanıldı. 13. yüzyılda Moğolların Kıpçak egemenliğine son vermesinden sonra bölge Altın Orda Devleti adını aldı. Deşt-i Kıpçak adı da kullanılmaya devam etti. Kıpçak bozkırlarının bir kısmı daha sonra Kazak bozkırları adıyla anılmıştır.

Deşt-i Kıpçak topraklarından değişik bölgelere dağılan Kıpçakların bir bölümü, Mısır’da Bahriye Memlûkleri olarak bilinen hanedanı kurdular.

Ahmad at-Tini (1235-1318), an-Nuveyri (1279-1332), el-Dimeşkî (1301-1399), İbn Haldun ve İbn Dukmak gibi ortaçağ âlimlerinin eserlerinde Batı ve Doğu Kıpçak boy birliğinin etnonimi hakkında değerli bilgiler vardır. 1220’lerde Batı Deşt-i Kıpçak’a yapılan Moğol hücumu ile ilgili İbn Haldun’un yazdığı ilginç bir belge vardır.

Batı Deşt-i Kıpçak Kıpçakları şu boylardan oluşuyordu:[6]

1. Toksoba (dokuz oba)
2. İetioba (yedi oba)
3. Burdjogli (Boruç-oğlu)
4. El’borili
5. Kangarogli
6. Andjoglı
7. Durut
8. Kulabaogli
9. Djartan
10. Karabirkli
11. Kotan (Hotan)

Ebu Hayyan'ın çağdaşı 14. yüzyılın İslam tarihçilerinden el-Dimeşkî Altın Ordu topraklarındaki Kıpçak boy adlarını sıralayarak onların hepsinin Türk olduğunu zikretmektedir.[7][8][9] Bunlar; Tokus-oba (dokuz oba), Yet-oba (yedi oba), Boruç-oğlu, Bergü, Kangaroğlu, Ançoğlu, Duna, Kara-Baroğlu, Çur-Tan, Kara Börklü, Kotan, Barak, Yimek, Borlu, İleris, Tok, Kumandur, Berendi, Beçene, Uzun, As (Az).

Kaynakça

1. Evliyâ Çelebi 2012, s. 121, 190, 191, 320, 400, 421, 442, 483
2. Evliyâ Çelebi 2012, s. 191
3. Evliyâ Çelebi 2012, s. 421
4. Evliyâ Çelebi 2012, s. 320
5. Demirci, Lale. Cumhuriyet'in 80. yılında Türkiye'de Memlûk-Kıpçak Türkçesi çalışmaları
6. Kumekov, B. E. (1993). XII-XIII. asrın başında Batı Deşt-i Kıpçak'taki Kıpçak boy birliklerinin etnonimleri hakkında. Türkçe’ye çevirenler: Mehmet Kıldıroğlu ve Çıngız Samuddinov. Aslı: Кумеков Б.Е. Об этнонимии кыпчакской конфедерации Западного Дешт-и Кыпчака ХІІ-начала ХІІІ века // Известия, СОН, 1 (187), НАН РК, Алматы, 1993, с.58-70
7. L. Râsonyi, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınlan, Ankara 1988, sayfa 145.
8. Z. Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. sayfa 163.
9. F. Kirzıoğlu, Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1992. sayfa 91-92.

Bibliyografya

• Evliyâ Çelebi (2012). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 3. Kitap. Yapı Kredi Yayınları. ISBN 978-975-08-1101-1 |isbn= değerini kontrol edin: checksum (yardım).