Farsça

Farsça (Farsça: فارسی ; Farsî veya زبان فارسی ; Zabân-e Fârsi), İran, Afganistan, Tacikistan, Özbekistan ve Basra Körfezi ülkelerinde konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup dildir. Hint-Avrupa dil ailesinin bir kolu olan Hint-İran dillerinin İran öbeğine bağlıdır. Antik Pers halkının konuştuğu dilden türemiştir.[2]

Farsça
فارسی
Telaffuz Farsî
Bölge İran platosu
Etnisite Farslar
Dönem 2019[1]
110,045,100,
Dil ailesi
Hint-Avrupa
  • İran
    • Batı İran dilleri
      • Güney Batı İran dilleri
        • Farsça
Diyalektler
Batı İran
Tatça
Yazı sistemi Arap alfabesi (Fars alfabesi)
Kiril alfabesi (Tacik alfabesi)
İbrani alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil  İran
 Afganistan
 Tacikistan
Dil kodları
ISO 639-1 fa
ISO 639-2 per (B)
fas (T)
ISO 639-3 fas – kapsayıcı kod
Bireysel kodlar:
pes – Batı Farsça
prs – Darice
tgk – Tacikçe
aiq – Aymakça
bhh – Buhori dili
haz – Hazaragi
jpr – Cidi
phv – Pahlavani
deh – Dehwari
jdt – Cuhuri
ttt – Tatça
Farsça'nın konumu.

Farsça ve lehçeleri İran, Afganistan ve Tacikistan'da resmî dil statüsündedir. CIA World Factbook'a göre İran, Afganistan, Tacikistan ve Özbekistan'da yaklaşık 100 milyon kişinin anadili Farsça'dır. Hindistan ve Pakistan başta olmak üzere diğer ülkelerde de bir o kadar daha kişinin bu dili konuştuğu tahmin edilmektedir. 2006 yılında UNESCO'ya Farsçayı da "Uluslararası Ana Dil" statüsündeki dillerden biri olarak seçmesi önerildi.

Farsça, yüzyıllar boyunca Orta Asya, Güney Asya ve Orta Doğu'da prestijli bir kültür dili olmuştur ve komşu ülkelerin dillerini, özellikle de Orta Asya, Kafkasya ve Anadolu'daki Türk dilleri'ni etkilemiştir. Arapça ve Mezopotamya dilleri üzerindeki etkisi ise daha azdır.[3]

Farsça, İslam Dünyası'nın ikinci kültür dilidir. İslam klâsiklerinin özellikle tasavvufla ilgili olanları bu dilde yazılmıştır. Şiirsel ve melodik ağırlığı olan bir dildir.[4] İngiliz sömürgeciliğinden beş yüz yıl önce Hindistan ve civarında ikinci dil olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktaydı. Güney Asya'da kültür ve edebiyat dili kabul edilmişti. Moğol İmparatorluğu zamanında ise resmî dil oldu. Farsça'nın bölgedeki tarihsel etkilerinin kanıtı Hindustani, Keşmirce, Punjabi, Sindhi, Gujarati, Bengali ve hatta Telugu dilleri üzerindeki süregelen etkisinden ve bölgede İran edebiyatının hâlâ sevilmesinden anlaşılabilir. Özellikle Urduca, Farsça'nın Arapça, Türkçe ve Güney Asya'nın bölgesel dillerinin kombinasyonudur. Hindistan Moğol İmparatorluğu'nun Müslüman bölgelerinde yoğun bir şekilde kullanılmıştır.

Etimolojisi

Farsça, M.Ö. 550-330 yılları arasında İran'da hüküm süren Parsa halkının konuştuğu dilden gelmektedir. Osmanlı'da Fârisî, Farsî, Parsça, Parsî olarak adlandırılmıştır. Pers İmparatorluğunun resmî dili olduğu dönemde imparatorluk sınırları içerisinde çok geniş bir bölgede konuşulmaktaydı. 18. yüzyılda İngilizler yasaklayana kadar Hindistan'daki mahkemelerde resmî dildi. Delhi'deki Kızıl Kale'nin duvarlarında şu cümle yer alır:

"Agar ferdôs dar cahân ast hamîn ast o hamîn ast o hamîn ast"

(Eğer dünyada cennet varsa; buradadır, buradadır, buradadır!)

Arapça'da "p" harfi olmadığından Farsî şeklinde telaffuz edilmeye başlanmıştır. Farsça büyük değişime uğrayarak günümüzdeki hâlini almasına rağmen şu şekilde kategorize edilebilir:

  • Eski Farsça
  • Orta Farsça
  • Klasik Farsça
  • Çağdaş Farsça

Farsça'nın doğuşu

Farsça İran bölgesinde doğmuştur. İran'ın İslamlaşması sonucunda Arapça'dan, Türkler'le olan siyasi ilişkiler ve bölgedeki Türk hakimiyeti sonucunda da Türkçeden etkilenmiştir. Farsça, Hint-Avrupa Dil Ailesinin Asya kolunda yer alır ve diğer Hint-Avrupa Dilleri ile önemli ölçüde benzerlik gösterir. Dil bilgisi ve dil yapıları başlıca sebepleridir. Dillerinin yarı çekimli bir dil olması ve Proto-Hint Avrupa dilinden gelmiş olması buna bir nedendir. Farsça, Hint-Avrupa dil ailesinde yer almasına rağmen Farsça'da sözcük bükümlemeleri yalnızca eylemlerdeki geniş zaman ve emir kiplerinde görülür (bu durumlar İlk Çağ dönemi Farsçasından kalmadır); yani Arapça, İngilizce ve Almanca'da sık görülen sözcük bükümlemeleri Farsça'da ender olarak görülür. Farsça'da geniş zaman ve emir kipi dışındaki zaman çekimlemelerin hepsi ekler yoluyla yapılır. Ayrıca Farsça'da sözcük türetimi sırasında da eklerden yararlanır; ancak Farsça'da ekler sözcüğün başına, ortasına ve sonuna konur. Farsça, gramer yapısı açısından eklemeli bir dildir. Ayrıca Farsça, Hint-Avrupa Dilleri'ne ait olup eklemeli dillerin özelliğini gösteren dillerden birisidir. Ayrıca Farsça'da Almanca, Fransızca ve İngilizce gibi Avrupa dillerinin gramerinde görülen sözcük cinsiyetlerine de rastlanmaz.(ancak Eski Farsça'da var).

Antik Farsça

Eski Farsça'ya ait en eski kayıtlar M.Ö. 1000'li yıllara kadar dayanır.[5] Bilinen Eski Farsça bugünkü İran Platosu'nun güneybatısındaki topraklardan (bugünkü Fars Eyaleti) gelişmiştir. Eski Farsça'ya dair bilinen en eski örnek ise M.Ö. 500'lerde Ahameniş İmparatorluğu döneminde yazılmış olan Behistun Yazıtları'dır. Eski Farsça, önceleri çivi yazısıyla yazılmış daha sonra da Pehlevi Alfabesi ile yazılmaya başlanmıştır. Antik İran'da konuşulmuş ve Ahameniş İmparatorluğu'nun resmî dillerinden biri olmuştur. Bugün sadece taş üzerine oyulmuş örnekleri kalmıştır. Farsçada fiilin genellikle cümle sonunda bulunması kuralının bu devirde de bulunduğu belirtilmektedir.[6]

Orta Farsça

Sasaniler döneminde konuşulan ve "Pehlevice" olarak da bilinen Farsça'dır. Zerdüştlükle ilgili birçok yazılı belge bu dildedir. Bundahish, Arda Virafname, Mainu Khared, Pandnameh Adorbad Mehresfand bu belgelerden bazılarıdır.

Klasik Farsça

Klasik Farsça'nın kökeni çok belirgin değildir. Kelime kökleri ülkenin değişik kesimlerinde konuşulan dillerden alıntıdır; ama kelimelerin çoğunluğunun kökü "Eski Farsça", "Pahlavi" ve Avesta'dandır. Klasik yazımlarda ve şiirlerde kendini gösterir. İran edebiyatının en büyük şairlerinden biri olarak kabul edilen Firdevsi bu dili Arap istilacılardan korumak için 30 yıl acı çektiğini ve neredeyse dilin kaybolma noktasında olduğunu şöyle belirtir[7] ;

(Farsça)
« بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی »
 (Türkçe)
« Otuz yıl çok acı ve zorluk çektim
Farsça ile Aceme hayat ve can verdim »

Daha sonraları Moğollar, İran'ı işgal ettiği zaman, Fars kültürünü, dilini ve edebiyatını geniş bir alana yaydılar. Hindistan'da mahkeme dilini Farsça yaptılar.

Avrupa dillerinden gelen kelimeler Farsça'da tam karşılığı olmadığı için bir durumu ya da ürünü betimlemek için aynen alınmıştır. Teknik olmayan bazı kelimeler de, örneğin; mersi (teşekkür) dile yerleşmiştir.

Farsça'nın Lehçeleri

Standard Farsça'nın üç çağdaş varyasyonu vardır:

Ayrıca İran, Afganistan ve Tacikistan'da standart Farsça'dan biraz farklı olan yerel lehçeler de vardır. Lari (Îran), Hazaragi (Afganistan) ve Darwazi (Afghanistan ve Tacikistan) bunlardan bazılarıdır.

The Ethnologue, konuşulduğu yerlere göre şu sınıflandırmayı önermektedir:

  • Batı Farsça'sı veya İranca (Îran)
  • Doğu Farsça'sı (Afganistan)
  • Tacikçe (Tacikistan, Özbekistan)
  • Hazaragi (Afganistan)
  • Aimaq (Afganistan)
  • Bukharice (İsrail, Özbekistan)
  • Darwazi (Afganistan, Tacikistan)
  • Dzhidi (İsrâil, Îran)
  • Pahlavani ( Sistan eyaletinin bazı yerlerinde ve Afganistan)

Çağdaş İran'da veya sınıra yakın bazı yerlerde etnik grupların konuştuğu bağlantılı diller şunlardır:

  • Luri (veya Lori), İran'ın güneybatısında Lorestan ve Khuzestan eyâletlerinde.
  • Taliş (veya Talişi), Kuzey Îran ve Azerbaycan'ın güney bölgelerinde
  • Tatça (veya Tati veya Eştehardi), İran'ın Doğu Azerbaycan, Zancan ve Qazvin bölgelerinde, ayrıca Azerbaycan ve Rusyanın bazı yerlerinde konuşulur. Müslüman, Musevi ve Hristiyan Tat olarak ayrılır.
  • Darice (veya Gabri) Îran'ın Yazd ve Kerman bölgelerinde bâzı Zerdüştiler tarafından konuşulur. Yezdî olarak da adlandırılır.

Tacikler'in konuştuğu Farsça, Sovyet döneminde ayrı bir edebiyat dili hâline gelmiş olup geneliyle Farsçanın bir lehçesi olmasına karşın ayrı bir dil sayılır. İran'da ve Afganistan'da Arap kökenli Fars alfabesi kullanılırken Tacikistan'da Kiril alfabesi kökenli Tacik alfabesi kullanılır.

Üç lehçe karşılaştırılacak olursa birbirinden çok farklı olmadığı görülür. Afganistan Farsçası'nda kelimeler farklı söylense de İran Farsçası'nda yazıldıkları gibi yazılırlar. Tacik Farsçası'nda ise telaffuzdaki farklar yazıya da yansır.

Yazı Sistemi

Farsça İslamiyet'ten önce Pehlevi Alfabesi ile yazılmıştır. Bugün ise İran ve Afganistan'da Arap alfabesi asıllı Fars alfabesi ile, Tacikistan'da ise Kiril Alfabesi ile yazılmaktadır. 1967 yılında Farsça'nın Birleşmiş Milletler'in resmî esaslarına dayanan Latin Alfabesi ile yazılması İran tarafından kabul edildi. Ancak İslam devrimi ile beraber 2000 yılında bu sistemin sadece yer isimleri için kullanılacağı açıklandı.[8]

  • Farsça'da 32 harf bulunur ve bu harfler şunlardır;
ﻯﻩونملگکقفغعظطض‎صشسژزرذدخحچجثتپبﺍ

Farsça ve diğer İranî Diller

Farsça Îrânî diller grubundaki diğer dillerle doğal olarak benzerlik gösterir:

FarsçaDariceTatçaTacikçeZazacaKurmançcaFarsî harfTürkçeMazandaran dili
AbOvOuObAweAvآبSuئو
YekYakYekiYakYew/Ju/JewYekيکBirات
ŞebŞovŞöü/ŞöüŞebŞeweŞev(bıhêrk)شبGeceشو
XastênXastanXastənXostanWaşteneXwestin/Wiştinخواستنİstemekبخاستن
İstâdenSitonidanPayistənStondanVindeteneSekinîn/RawestinایستادنDurmakاِسائن
GereftenGiriftenGüftənGiriftenPé GırewtenePê girtin/ZeftkirinگرفتنTutup almak, Tutmakبَیتِن
XarīdenXaridenAstarən/XirənHardidenHérînayeneKirînخریدنSatın almak, Parayla almakبخری‌ین
ÇendÇandÇəntaÇandÇendÇandچند؟Kaç?چَن؟
KūKuBeçə/ÇücaKuKotiKu/Kuder/Kuvaکو؟Nerede?کاجه؟
ÇetorÇituÇənəm/Çücür/ÇütəÇiturSeÇawa/Çilo/Çer/Çitan/Çiton/Çito/Çitu/Çitolچطور؟Nasıl?چِتی؟

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  1. https://www.worldatlas.com/articles/where-is-farsi-spoken.html
  2. "Arşivlenmiş kopya". 24 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
  3. "Arşivlenmiş kopya". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
  4. "Arşivlenmiş kopya". 26 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
  5. "Arşivlenmiş kopya". 1 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
  6. Prods Oktor Skjærvø (2016), Old Persian, Lessons 1-7
  7. "Arşivlenmiş kopya". 25 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.
  8. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 2 Ekim 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2012.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.