Dunbuliler

Dunbuli, Irak, İran ve Türkiye'de yaşayan bir Kürt aşiretidir.[1][2] Dunbulilerin kökeninin ise Bermekîlere dayandığı ifade edilir.[3] Tarihi Osmanlı kaynaklarında Dönbeli/Dunbuli taifeleri yer almış olup bunlardan birçoğu Türklerin Eymür boyundan ve bir diğer önemli bölümü de "Dönbeli Ekradı Cemaati" olarak geçer.[4]

İlk olarak 11 yy.'da Arap coğrafyacıların Suriye ile ilgili aktarımlarında adı geçer. Firuzabadî ünlü ansiklopedik sözlüğü El-Kamusu'l-Mûhît de şöyle yazar: "Dunbul Musul civarında yaşayan bir Kürt aşiretinin ismi olup, Şafii fakihi Ahmed b. Nasr ile hadisçi Ali b. Ebubekir b. Süleyman Dunbulilerdendir."[5] Mürtezâ Zebîdî Tâc-ül-Arûs eserinde ayrıca Îbn-î Derîd'in Cumhur'ul Lugat'inden kelimenin Arapça olmadığını ve aslının "Dummel" olduğu bilgisini aktarır.[6]

Bazı araştırmacılara göre Dunbuliler için kullanılan bir diğer isim ise "Dumuli" veya "Dımıli" olup[7][8][9], Kürtçe'de "sinbore - simbore - simore", "şenbe - şembe - şeme"deki gibi nb sesinin m sesine dönüştüğü örneklerden hareketle Dunbuli kelimesinin de zamanla Dımıli/Dumuli kelimesine evrildiğini iddia etmişlerdir.[10] Ünlü Kürt şair Ahmed-i Hani de bazı şiirlerinde Dunbulilerden "Dumil" veya "Dimil" olarak bahseder ve onları diğer Kürt aşiretleri ile birlikte anar.[11]

Dunbuliler, Tuhfe-i Şahi'de İran'daki Türk kökenli topluluklar arasında yer alsa da Şerefname'de Kürt aşiretleri arasında sayılır.[12] Şerefname bu aşiretten "Dunbuliye Boxtî" (Botanlı Dunbuliler) diye bahseder. Şerefhan'a göre onlar sonradan Müslümanlaşmış Ezidilerdir, onun aktardığına göre Dunbuli beyleri Sekmanabad Beyliğini yönetiyorlardı. Yine bir ara Hakkâri Beyliğini de Safevilerin yardımıyla ele geçirmişlerdir.[13][14] Şerefhan'ın aktardıklarına göre; Akkoyunlular'dan aldıkları destek ile Hakkâri'ye hakim olan Dumbıli aşireti, Kürt Hakkâri Emirleri'nin bir fetret devri yaşamalarına sebebiyet verir. Bu fetret devri neticesinde Nesturiler, Hakkâri Emirlerinden olan Memlük Kumandanı Esededdin Bey öncülüğünde bir Cumartesi gecesi Hakkâri'yi Akkoyunlu ve Dımbıli işgalinden kurtarırlar.[15]

Dünbüliler, Safevilerin kuruluşunda yer almış ve bir dönem Erdebil ve Gilan eyaletlerinin yönetimini üstlenmişlerdir. Safevi şahı I. Tahmasp döneminde (ö. 1576) ise Hoy merkezli olarak Safevilere bağlı bir beylik tesis etmişlerdir. Şah I. Tahmasb döneminde Hacı Bey-i Dunbulî’ye, Hoy kazasının yönetimi, Sökmenabâd ile birleştirilerek eyalet olarak verilmiştir. Bu tarihten sonra beyliğin merkezi Hoy olmuştur.[16] Bu beylik 1799 yılına kadar yaşamıştır. Dunbuli beyliği bazen bağımsız, bazen özerk olarak yönetilmiştir. Bir dönem adına sikke (para) bastıran beylik Tebriz kale surlarının onarımı dâhil olmak üzere Hoy, Çors, Selmas, Urumiye, Tebriz, Gence'ye kadar olan bölgelerde birçok imaretler inşa ettirmiştir.[17]

Britanya askeri ataşesi F.R. Maunsell'in 1899'da hazırladığı Kürt Aşiretleri listesinde Dünbeli aşireti Bitlis ve Diyarbekir vilayetleri içindeki aşiretler içinde gösterilmiştir.[18]

Dunbuli-Zaza İlişkisi

Peter Lerch, Palu taraflarında Dumbelî aşiretinin varlığından ve onların Zazaca konuştuğundan bahseder.[19] Süleyman Sabri Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat adlı eserinde, Dünbılî aşiretinin geniş bir alana yayıldığını ve onların Cizre Bohti Yezidileriyle münasbetleri olduğunu aktarır ve oradan Van tarafına geldikleri görüşünün kabul gördüğünü söyler. Aynı eserde kendi tetkiklerini aktaran Süleyman Sabri, "Diyarbekir, Genc, Kulp, Çabakçur, Siverek civarı halkı kamilen Zaza'dırlar. Zazalara Dunbuli derler" ifadeleriyle Zazalar ile Dünbılilerin bağlantısını belirtir.[20] Ziya Gökalp Kurmanclar'ın Zazalara "Dunbulî" dediğini belirtir.[21] M. Şerif Fırat Doğu illeri ve Varto Tarihi kitabında birçok yerde Zaza ve Dumbeli isimlerini "Zaza-Dumbeli" terkibi içinde veya "Dumbeli Zazalar" şeklinde kullanır.[22] Fakat Karl Hadank bu iddianın doğru olmadığını, Dúmbeli dediklerinin Khoi (Hoy) tarafında Türkçe konuşan bir aşiret olduğunu belirtir[23].

Salmas ve Hoy bölgesinde yaşayanlar ise Minorski'ye göre 18. yy.'da Azerileşmişlerdir. Bu gün itibarıyla Azerice konuşmaktadırlar.[1] Vladimir Feodoroviç Minorsky, W.B.Lockwood, David.N.Mackenzie, Karl Hadank, Artur Christensen ve birçok dil bilimci de Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zazalar'ın Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiğini belirtmişlerdir.[24][25] [26] Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir.[27]

Kaynakça
  1. "DonBoli.info - تاریخ طایفه دنبلی". 19 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2013.
  2. A. E. Dehkhoda, LoghatNameh Dehkhoda 8 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (online erişim: 03.12.2015)
  3. Ercan Cağlayan, "Zaza Tarihinin Kaynakları", Bingöl Üniversitesi Yayınları, s. 288
  4. Halaçoğlu, Yusuf. Anadolu'da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2009, s. 688 - 690
  5. دُنْبُل كفنْفُذٍ قَبِيلَةٌ مِن الأَكراد بنَواحِي المَوصِل منهم أحمدُ بنُ نصر الفقيه الشافِعي وعليّ بن أبي بكر بن سُلَيمانَ المُحَدِّثُ الدُّنْبُلِيّان Mecdeddîn Yakûb Fîrûzabadî, El-Qamusu'l-Mûhît, C. 3, Mısır 1979, s. 366
  6. "وقال ابنُ دُرَيد في الجَمهرة : الدُّنْبُل : ليس بالعربي وإنما هو الدُّمَّل" Mürtezâ ez-Zebîdî, Tâc-ül-arûs fî şerh-il-kâmûs 11 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., online erişim: 19.12.2014
  7. Abdullah Demir, "19. Yüzyılda Zazaların Nüfusu ve Demografik Yapısı", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.104 vd: "Osmanlı vesikalarında Dımıli ( ديملي ), Dünbülî ( دنبلي ) ve Dunbelî ( دونبل ) olmak üzere üç şekilde kayıtlara geçmiştir."
  8. Veysel Başçı, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, Kadim Akademi SBD, C. 3, S. 2, 2019, s. 67: "Çeşitli kaynaklarda bu kelime; Dunbuli, Dunbeli, Dımıli, Dımılli, Dımbıli, Dınbıli, Dınbılî, Dunbeli, Dumbeli, Dünbeli, Dünbelli, Dümbülü, Dümbüllü, Dümbili, Donboli ve Denabile şeklinde kullanılmıştır."
  9. Murat Alanoğlu, "Zazalar", DİA 14 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ek Cilt-2, 2016, s. 696: "Bu isim Osmanlı belgelerinde Dîmilî, Dünbülî ve Dûnbelî (دونبلي) olmak üzere farklı biçimlerde zikredilir."
  10. Malmisanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları 2 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İstanbul 1996 (online erişim: 18.12.2014)
  11. Ebdullah M. Varlî, Dîwan û Gobîdeyê Ahmedê Xanî yêd Mayîn, Îstanbul 2004, s. 109:
    Hani, Murtaza Kulî Han Dunbulî için yazdığı şiirde şöyle der:
    Mizgîn me hatî xweş xeber / Xan Murteza bûye serwer
    Şah û serdarê Kurdustan / ji dil derxistin ew keder
    (...) Çi Osmanlî çi Sefewî / her du gohdarêd pendêd wî
    Emn û parizîya merzê wî / karî dikir hemî li ber
    Dadvan bû ew hemî deman / Dumil, Mehmûd û Sipîkan
    Xanî, Mehend hemî Kurdan / peymangir bûn ji bo serwer
  12. The Journal of Ottoman Studies XII 14 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İstanbul, 1992, s. 470-471: "Tuhfe-i Şahi'de aşiretlerin nüfus miktarları gibi mensup oldukları topluluklar hakkında verilen bilgiler güvenilir değildir. KUNKE bu bilgileri, eserinin açıklamalar bölümünde başka kaynaklarla karşılaştırır. (...) İran'daki Türk asıllı topluluklardan olarak Tuhfe-i Şahi'de Dumbuli ve Şakaki taifeleri de gösterilmektedir. Bunlardan her ikisini de Şerefname Kürt kabileler arasında sayar. Bununla beraber, Hoy çevresinde yerleşmiş olan Dumbuli (BOZARSLAN'ın okuyuşu ile: Dunbıli) kabilesinin Türkçe konuştuğu hem 19. yüzyıl başlarında JOUANNIN, hem de bizzat Şerefname'de ifade edilmektedir. (...)"
  13. Şerefhan, Şerefname (çev. Mehmet Emin Bozarslan), İstanbul 1971
  14. Şerefhan, Şerefname (çev. Ziya Avcı), Avesta yayınları, İstanbul 2007, s.401-408
  15. Şeref Han, (2009). Şerefname. (Çev.: Vedii İlmen), İstanbul: Yaba Yayınları. III.cilt s.99-103
  16. Veysel Başçı, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, Kadim Akademi SBD, C. 3, S. 2, 2019, s. 74
  17. Veysel Başçı, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, Kadim Akademi SBD, C. 3, S. 2, 2019, s. 63
  18. List of Kurdish tribes in the South of Bitlis Vilayet and East of Diyarbekir Vilayet prepared by British Military Attaché Maunsell, 1899
  19. Malmîsanıj, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996, s. 12
  20. Süleyman Sabri Paşa, Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat, Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul, 1928, s.42-43
  21. Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Üzerine Sosoyolojik Tetkikler, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1992, s. 27
  22. M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, MEB, İkinci baskı, Ankara 1961, s. 10, 11, 24, 27, 55, 66, 125 ve s. 67, 69
  23. Hadank, Mann/Hadank, Die Mundarten der Zâzâ, Lepizig 1932, s. 2-3
  24. V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932
  25. W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
  26. Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
  27. Ramazan Eroğlu, Folklorê Dewanê Madira, Xelika û Çirê ê Siirt Baykan (Siirt Baykan Meşelik, Ardıçdalı ve Çukurca Köylerinin Folklor Çalışması), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi , Bingöl 2019, s.9 ("Hetê name guretişê Zazayan ra miletê ina mintiqa xu ra “Dimbilî” vanî.") ve ayrıca s.14-15, 20, 59, s.87 ("Dewanê ina mintiqa di ziwanê şarî “Dimbilî” ya.")

Kaynakça
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.