Farslaşmış toplum
Farslaşmış toplum, Fars diline, kültürüne, edebiyatına, sanatına, kimliğine dayanan veya fazlasıyla bu unsurlardan etkilenmiş toplumdur.
"Persianate" terimi, Marshall Hodgson'a ithaf edilen yeni bir kelime. 1974 yılında yayınlanan İslamiyetin Teşebbüsü: Orta Çağlarda İslam'ın genişlemesi adlı kitabında şöyle tanımladı: "Fars'ın yükselişi salt edebi sonuçlar doğurdu: İslam dünyasında yeni bir genel kültürel yönelime hizmet etti. Daha sonra Müslümanlar arasında ortaya çıkan, yüksek yerel kültür dilleri başlıca edebi esin kaynaklarından dolayı Farsça'ya tamamen veya kısmen de olsa bağlı kaldı. Farsça veya Persçe esinini yansıtan bütün bu kültürel gelenekleri, Farsileşmiş olarak genişletebiliriz."
Dolayısıyla bu terim yalnızca etnik Persleri değil, etnik olarak Fars ya da İranlı olmasa da dilsel, materyal ya da sanatsal kültürel faaliyetleri Farslaşmış kültürden etkilenen ya da Farsileşmiş kültüre dayanan toplulukları kapsayacak şekilde genişletilmiştir.
19. yüzyıl öncesi Pers kültüründen etkilenmiş toplum örnekleri; Selçuklular, Timurlular, Babürlüler ve Osmanlı hanedanlıkları, ve Karmatilerdir.
"Persleşmek" çok ırklı bir kültür kategorisidir, ancak zaman zaman ırk kökenli bir dini kategori olarak da görülür.
Farsileşmiş (veya Farsça konuşan) devletlerin / hanedanların listesi
İran
Küçük Asya / Anadolu
| Devlet | Hanedan |
|---|---|
| Büyük Selçuklu İmparatorluğu Anadolu Selçuklu Devleti Irak Selçukluları Kirman Selçukluları |
Selçuklu Hanedanı |
| Osmanlı İmparatorluğu | Osmanlı Hanedanı |
Güney Asya
| Devlet | Hanedan | |
|---|---|---|
| Delhi Sultanlığı | Memlük Hanedanı (Delhi) Halaciler Tuğluk Hanedanı Seyyid Hanedanı Ludîler | |
| Bengal Sultanlığı | İlyas Şah Hanedanı Kansi Hanedanı Habeşi nizamı Hüseyin Şah Hanedanı Muhammed Şah Hanedanı Karraniler | |
| Bahmani Sultanlığı | Bahmani Hanedanı | |
| Dekkan sultanlıkları | Ahmednagar Sultanlığı | Nizamşahlar |
| Berar Sultanlığı | İmadşahlar | |
| Bidar Sultanlığı | Baridşahlar | |
| Bijapur Sultanlığı | Adilşahlar | |
| Gonkolda Sultanlığı | Kutbşahlar | |
| Babür İmparatorluğu | Babürlüler | |
| Surî İmparatorluğu | Surîler | |
| Haydarabad Nizamlığı | Haydarabad nizamı | |
Tarihçe
Persleşmiş kültür yaklaşık on dört asırdır gelişmiştir. Bu, İran ve İslam kültürlerinin bir karışımıydı ve sonunda Büyük İran, Küçük Asya ve Güney Asya'nın yönetici ve elit sınıflarının hâkim kültürü haline geldi.
7. ve 8. yüzyılda Büyük İran halkları İslam kuvvetleri tarafından istila edildiğinde, İran egemenliğinde olanlardan daha büyük olan bir imparatorluğun parçası oldular. İslam fethi, eski Bizans topraklarında dil ve kültürün Araplaşmasına yol açarken, bu Pers'te gerçekleşmedi. Daha çok, orada gelişen yeni İslam kültürü, bölgedeki İslam öncesi Fars geleneklerine ve Arap istilacılar tarafından bölgede tanıtılan İslami geleneklere dayanıyordu.
Özellikle seçkin sınıflar arasında Persleşmiş kültür, batı, orta ve güney Asya'daki Müslüman topraklara yayılmış olmasına rağmen, bu geniş bölgenin nüfusu çatışan (mezhepsel, yerel, kabile ve etnik) gruplara sahipti ve çok farklı diller konuşuyorlardı. Persleşmiş kültürün uzak şehirlerinde akranları ile Anadolu'dan Hindistan'a olan ilişkilerini sürdüren şairler, sanatçılar, mimarlar, esnaflar, hukukçular ve akademisyenler tarafından bu yayılmıştır.
Kökeni
Arap Müslümanlar'ın İran'ı fethetmesinden sonra, İslamiyet öncesi İran'ın dili olan Pehlevi, halifeliğin doğu topraklarında bir yönetim aracı olarak ikinci İslam yüzyılında (8. yüzyıl) yaygın biçimde kullanılmaya devam edildi. Kamusal meselelerin İslamlaştırılmasına rağmen, İranlılar İslamiyet öncesi görüşlerini ve yaşam biçimlerini İslam'ın taleplerine uyacak şekilde ayarlamışlardır.
Abbasi döneminde, sermaye bir zamanlar Sasani İmparatorluğu'nun bir parçası olan ve hala İran'ın kültürel alanının bir parçası olarak kabul edilen Suriye'den Irak'a geçti. Pers kültürü ve Pers Barmakid sadrazamlarının gelenekleri yönetici seçkinlerin tarzı haline geldi. Politik olarak, Abbasiler yakında İran üzerindeki kontrollerini kaybetmeye başladı. Halife tarafından atanmasına rağmen Horasan Valisi Tahiridler etkili bir şekilde bağımsızdı. Sistan'dan gelen İranlı Saffaridler doğu topraklarından kurtulduklarında sırasıyla Batı İran, Mazandaran ve kuzeydoğudaki Buyyids, Ziyaridler ve Samanidler bağımsızlıklarını ilan ettiler.
Doğu bölgelerinin Bağdat'tan ayrılması, batı, orta ve güney Asya'da egemenleşen ve İslam dünyasındaki yeniliklerin kaynağı olan farklı bir Farsça kültürde ifade edildi. Farsileşmiş kültür, Yeni Farsça dilin bir yönetim ve entelektüel söyleme aracı olarak, İranlı Türklerin askeri kontrol altına alması, Arap olmayan ulusun yeni politik önemi ve ulema gelişimi Bileşik İslam toplumu olarak işaretlendi.
Yayılması
Osmanlılar
14. yüzyılın başında Osmanlılar, Küçük Asya'da hakimiyet kazandı. Osmanlılar Fars edebiyatını beş buçuk asır süreyle himaye etmişler ve özellikle 16. yüzyılda çok sayıda yazar ve sanatçıyı cezbetmişlerdir. Osmanlı sarayında en ünlü Fars şairlerinden biri, aynı zamanda ressam ve tarihçi olan Fethullah Arifi Çelebi, kendisi aynı zamanda Kanuni Sultan Süleyman'ın bir biyografisi olan Süleymanname'nin de yazarıydı. Osmanlı padişahı Süleyman, bir divanını Farsça olarak yazdı.
Ziya Gökalp Türkçülüğün Esasları adlı eserinde Osmanlı medeniyetini Türk, Arap, Fars ve son dönemde Batı medeniyetinin bir karışımı olarak yorumlayarak bunun uyumlu bir süreç olmadığını belirti.[1]
Güney Asya'nın Farsileşmiş kültürü
Farsça şiir (Sufi şiiri)
12. yüzyıldan itibaren, Farsça lirik şiirleri önceki eserlerde bulunmayan bir maneviyat ve adanmışlık derinliği ile zenginleştirildi. Bu gelişme, mistik tecrübenin yaygınlaşmasına bağlıydı. Tasavvuf bütün Müslüman ülkelerde gelişti, fakat edebi ifadesi İran kültürel etki alanı içinde bulunan ülkelerde ilk olma özelliğini taşıyordu. Resmi İslam teolojisinin ve yasasının katılığına karşı bir karşıtlık olarak, mistisizm ilahi yaklaşıma sadece ritüeller ve gözlem yoluyla değil, bağlılık ve sevgi eylemleri aracılığıyla yaklaşmaya çalıştı. Sufilerin dini düşüncelerinin odak noktası Tanrı sevgisiydi. Ünlü 11. yüzyıl Tasavvuf Mehnası olan Ebu Said, kendi manevi isteklerini ifade etmek için kendi aşk dörtlüklerini sık sık kullanmış ve Attar ve Irak gibi mistik şairler ile mistisizm meşru, hatta şık bir konu haline gelmiştir Farsileşmiş toplumlar arasında. Dahası, Sufi emir ve merkezleri (Khaneghah) Fars toplumlarına yayılmış olduğu için, İran mistik şiirsel düşüncesi, giderek ortak kültürün bir parçası haline geldi ve tasavvuf deneyimlerini paylaşmayan şairler bile eserlerinde mistik fikirleri ve imgeleri ifade etmeye cesaret etti.
Sonuç
1500'den sonra, İran kültürü, güçlü İslam öncesi ve Şii İslam kültürünün araya girmesiyle kendi özelliklerini geliştirdi. İran'ın Güney Irak'la olan eski kültürel ilişkisi (Sümer / Babil), Mezopotamya'nın Osmanlı yönetimine geçmesine rağmen sürdü. Kafkasya'nın bir bölümünde görülen eski kültürel, genetik ve tarihsel ilişki, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Kuzey Kafkasya'da günümüze kadar sürer. Doğu Akdeniz'in, Anadolu, Suriye ve Mısır'daki halk kültürü biraz bağımsız olarak gelişti; Hindistan, Babürler tarafından bir zamanlar himaye edilen Hint-Fars kültürünün az ya da hiç kalanı olmaksızın canlı ve tamamen farklı bir Güney Asya stili geliştirdi. Osmanlı Türkiyesi farklı gelişti ve Türk milliyetçiliği Türkiye'nin oluşumundan bu yana gelişti.
Kaynakça
- Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Varlık Yayınları. s. 37.