Glykon

Glykon, (Antik Yunanca: Γλύκων Glýkōn Grekçe: Γλύκωνος), 2. yüzyılda[lower-alpha 1][1][2][3][4][5][6][7] Roma İmparatorluğu içinde büyük ve etkili bir külte sahip olmuş, Aleksandros isimli bir hekim tarafından[lower-alpha 2][8][9][10] Abonuteikhos'ta oluşturulmuş antik bir yılan tanrısıydı. Kültün çağdaşı hicivci Lukianos, tanrıya birincil edebi referansı sağlar. Öte yandan Glykon kelimesi, daha önce Horatius tarafından da kullanılmıştır.

Glykon
2. yüzyılın sonlarından kalma bir Glykon heykeli. Museum of National History and Archeology, Romanya.
Yaşadığı yer Abonuteikhos

Lukianos, MS 180'li yıllarda kaleme aldığı “Aleksandros ya da düzmece yalvaç” adlı eserinde,[lower-alpha 3][11][12] Glykon'un 2. yüzyılın ortalarında Yunan peygamber Abonuteikhoslu Aleksandros'un çocukluğundan başlayarak kültün kuruluşu, gelişimi, içeriği ve Aleksandros’ın ölümü ile sonrasında yaşanan olaylara ilişkin detaylı bilgiler vermektedir.[11][13][14][15]

Henüz ilk satırlarda eserini dostu Celsus’un[lower-alpha 4][16][17][18][19] isteği üzerine yazdığını belirtmesine rağmen, bunun esas nedeni olarak Aleksandros ile yaşadığı kişisel husumet gösterilmektedir. Bu durum bazı modern araştırmacıların Lukianos’un verdiği bilgilere kuşkuyla bakmalarına neden olsa da, Glykon kültüne ilişkin az sayıdaki arkeolojik, epigrafik ve nümismatik kaynaklar Lukianos’u destekler niteliktedir.[20][21][22][23][24][25][26][27] Lukianos, kültün kötü niyetli olduğunu düşünmekteydi; Aleksandros'un sahte peygamber olduğunu söylemiş, tüm bu kültü ise bir aldatmaca olmakla suçlamıştı: Glykon'un kendisi sözde bir el kuklasıydı.

Aleksandros, oluşturduğu kültü Pisagor’un ruh göçü öğretisinden esinlenerek Yeni Asklepios (Nέος Ἀσκληπιός) ilan etmiştir.[lower-alpha 5][28][29][30][31] Bunun ötesinde kendisinin bizzat Pisagor’un ruhunu taşıdığını, anne tarafından Perseus soyundan geldiğini ve babasının Asklepios’un oğlu Podaleiros olduğunu duyurmuştur.

Kültürel kökeni

Kültün kökeni, muhtemelen, benzer yılan kültlerinin yüzyıllardır var olduğu Makedonya'ya dayanıyordu. Makedonlar, yılanların doğurganlıkla ilgili büyülü güçlere sahip olduğuna, bu konuda zengin bir mitolojik öge olduğuna inanıyorlardı; buna örnek olarak Olympias'ın Zeus tarafından yılan kılığına girdikten sonra hamile bırakması gösterilebilir. Aleksandros'un daha sonra kullanacağı yılanlar da, arkadaşı Cocconas ile gittiği Makedonya'dan alınmıştı.

Etimolojik kökeni

Yunanca bir kelime olan Glykon, şeker, tatlı anlamlarını taşırken aynı zamanda hastalıklı, zararlı anlamlarında da kullanılmıştır. Bazı kaynaklarda ise dost anlamına geldiğinden bahsedilmektedir. Erkek ismi olarak da kullanılmıştır. Glykon kelimesine ilk defa Aristoteles'in "Eudemos'ta Etik" adlı eserinde rastlanırken, M.Ö 20 yılında Romalı şair Horatius, Glykon kelimesine "...yenilmez Glykon'un kaslarının karşısında ümitsizliğe kapılıyorsunuz...") şeklinde referans yapar.[32][33]

Ortaya çıkışı

Aleksandros, Makedonya'dan Kalkedon'a gidip burada bulunan Apollon Tapınağının altına oluşturacakları kültten ve tanrının Abonuteikhos'ta ortaya çıkacağından bahseden tunç tabletler gömdü, daha sonra bu tabletlerin bulunmasını ve ününün başta Abonuteikhos olmak üzere tüm Roma'ya yayılmasını sağladı. Olayları haber alan Abonuteikhos halkı şehirde bir Apollon Tapınağı inşa etmeye başladılar. Abonuteikhos'a gelen Aleksandros, bu tapınağın altına içinde bir yılan olan kaz yumurtası gömmüş, aynı gün ise sokakta Fenikece ve İbranice bir şeyler söyleyip bağırarak koşmaya başlamış, en sonunda birazdan yeni tanrıyı göreceklerini söyleyerek halka seslenmişti.[34] İnsanlar öğle vakti Abonuteikhos'un pazar yerinde toplandıklarında, Aleksandros daha önce gömdüğü yerden kaz yumurtasını çıkardı ve onu açıp içindeki tanrıyı açığa çıkardı. Bu olaya şahit olan halk, yeni tanrıya dua etmeye başladılar.

Aleksandros bu olaydan sonra evine kapanıp haberin yayılmasını beklemiş, bu süre içerisinde saçını sakalını uzatıp imajını değiştirmişti.[lower-alpha 6][35] İnsanlar yaşananlardan sonra Abonuteikhos'a akın etmiş, Aleksandros'u evinde ziyaret etmeye başlamışlardı. Aleksandros oturduğu yerde daha önce aldığı büyük yılanı etrafına dolamış, insan suratına benzettiği bir yılan başı kuklasını da sakalının altına koymuştu. Ziyaretler esnasında yeni tanrı adının Glykon olduğunu söyleyerek bu adı almıştı.[36]

Yayılması

Kült, ilk başlarda daha düşük sosyal tabakalarda yaygın bir popülariteye sahipti,[37] ancak 160'a gelindiğinde, Glykon kültü Ege'ye kadar yayılmıştı. İkinci Sofistik Dönem olarak adlandırılan, entelektüel tartışmaların en yüksek seviyede yapıldığı, kehânet merkezlerinin en etkin şekilde işlerlik kazandığı, Hıristiyanlığın ise artık her yerde hissedildiği MS 2. yüzyılda, Aleksandros’un söz konusu başarısı göz ardı edilemeyecek kadar önemliydi,[lower-alpha 7][38] zira Glykon kültünün tek bir merkezi ve peygamberi bulunmasına karşın yaklaşık çeyrek asır gibi kısa bir sürede ünü önce çevre kentlere, sonra Bithynia, Galatia ve Trakya bölgelerine, en nihayetinde ise imparatorluğun başkenti Roma’ya kadar ulaşmıştır. Bunun sonucunda uzak bölgelerden ziyaretçi çekebilme hususunda Klaros gibi köklü kehânet merkezleriyle yarışır duruma gelmişti.[38][39]

1 Nisan 1974'te keşfedilen Glykon heykeli.

O tarihte Antakya'dan bulunan bir yazıt, Lukianos'un anlattıklarıyla paralellik sağlayan "Glykon bizi veba bulutundan koru" şeklinde bir dua içeriyordu; ayrıca Aleksandros'un gün geçtikçe artan ünü sayesinde döneminin ünlü kişileri de ona başvurmaktaydı. O yıl Asya valisi Publius Mummius Sisenna Rutilianus, kendisini Glykon'un kehanetinin koruyucusu ilan etti ve daha sonra Aleksandros'un kızıyla evlendi. 161 yılında, III. Volagoeses'in saldırılarına karşı Kapadokya Roma valisi Sedatius Severianus Glykon'dan savaşı kazanacağına dair kehanet almış ancak yaptığı kuşatmadan 3 gün sonra öldürülmüş ve ordusu dağıtılmıştı. Üstelik bu tek bir kere olmamıştı: Marcus Aurelius, Aleksandros ve yılan tanrısından kehanetlerde bulunmuş, ancak o da hüsrana uğramıştı.[40][41]

Bu kadar hüsrana rağmen üst sınıflar tarafından gelen bir kabullendirme, iyileştirici güçlere sahip oldukları için önceden var olan yılan batıl inançları ile birleştiğinde, Glykon kültü, Roma dünyasının yeni alanlarında muhtemelen din değiştirenler ve taraftarlar açısından hiçbir sıkıntı çekmedi.

Bu arada kültün kurulmasından önce küçük bir balıkçı köyü olan Abonuteikhos, önemli bir yer haline geldi, Aleksandros'un isteğinden sonra adı "İonopolis" olarak değiştirildi. Glykon'un popülaritesinin şehrin yükselişinde çok önemli bir rolü vardı.[42]

Aleksandros'dan sonraki dönem

Aleksandros, 171 yılında kendisine bir halef seçmeden öldü ve kült içinden kişiler arasında bir çatışma başladı. Bu çatışmalar sonucunda Aleksandros'un damadı Rutilianus hakem seçildi; ancak Rutilianus peygamberliğin Aleksandros öldükten sonra bile onda olduğunu söyleyerek kimseyi seçmedi. Kült, peygamberin ölümünden sonra bir süre daha yayılmaya devam etmiş ve Mısır, Romanya, Atina gibi yerlerde kült ile alakalı pek çok heykel bulunmuştur.[43]

Kültün özellikleri

Aleksandros, mesleği sayesinde edindiği hekimlik bilgilerini teoloji ve felsefi birikimiyle harmanlamış, Asklepios, Apollon, Sabazios gibi tanrıların kültlerine ait birçok pratiği de Glykon kültüne uyarlamayı başarmış, felsefi olarak da Pisagorculuk'tan etkilenmiştir.

Aleksandros'un oluşturduğu kültün ana motiflerinden en önemlileri şunlardı; hastalıklar kesin tedaviyi sağlığı bahşeden bir tanrı, insanların korkularından beslenen geleceğe dair kehanetler, kült rahibinin tanrılar ile bağının oluşu ve bunun aracılığıyla ölümden sonraki özgürlüğün betimlenmesi.[44]

Kült törenleri

Aleksandros'un en büyük düşmanları, Epikürosçular ve Hristiyanlardı. Kült törenleri yılda bir kere ve üç gün sürecek şekilde yapılırdı. Törenin ilk gününde Ateistler, Hristiyanlar ve Epikürosçuların kovulduğu çağrısı yapılır, ardından Apollon'un doğumu, Apollon'un Koronis ile evliliği ve çocukları Asklepios'un doğumu canlandırılır; ikinci gün Glykon'un doğumu canlandırılır; üçüncü gün Asklepios'un oğlu Podaleiros'un, Aleksandros'un annesi ile evliliği, ardından Aleksandros'un Selene ile evliliği, son olarak da kızlarının doğumu canlandırılıyordu.[45][46]

Doğurganlık

Önceki Makedon yılan kültlerinde olduğu gibi, tapınaktaki ibadetin odak noktası doğurganlıktı. Kısır kadınlar hamile kalma umuduyla Glykon'a gelirlerdi. Aleksandros veya Glykon'dan çocuk sahibi olmak, gurur duyulacak bir şeydi.[47]

Koro

Aleksandros, "öpülenler" adını verdiği erkek çocuklardan oluşmuş bir koro kurmuştu. Bu çocukların soylu ve önemli ailelerden geliyor oluşu, kültün kurumsallaşması ve güç kazanması için oldukça önemli bir durumdu. Aleksandros korodaki çocukları öpüyor, daha büyük insanlara ise elini öptürüyordu, buna karşın çocuklarla ve erkeklerle ilişki kült içinde yasaklanmıştı.[48][49]

Günümüzde
Ortada Glykon'un tasvir edilmiş olduğu, 1994 tarihli 10.000 lei'lik Rumen banknotu.

Popüler kültürde

İngiliz çizgi roman yazarı ve okültist Alan Moore, 1993 yılında bir sihirbaz olarak "ortaya çıkmasının" ardından, kendisinin Glykon'un müridi olduğunu ilan etti ve sahte bir tanrıya olan inancı tercih etti; "muhtemelen o, evreni ya da ona benzer tehlikeli şeyleri yaratacak bir eldiven kuklasının inanmaya başlamayacaktı".[50]

Romanya'nın Köstence kentindeki eski Pallas tren istasyonunun altında yapılan kazıda Glykon'un mermer bir heykeli bulundu. Heykel 66 santimetre uzunluğunda, yılani ise 4.76 metre uzunluğundaydı.[51] Romenler, bu eşsiz heykeli 1974'te bir posta pulu üzerinde ve 1994'te 10.000 lei'lik bir banknotta andılar.

İnancın yansımaları

Kastamonu ve Çankırı civarında yaşayan halk inanışları arasında bulunan sakallı yılan, yeleli yılan, boynuzlu yılan gibi figürler Glykon kültünün bölgede bırakmış olduğu izlerden biri olarak sayılabilir. Yine Kastamonu'nun kırsal bölgelerinde, ayrıca Balkanlar ve kültün etkisini en çok gösterdiği yerlerden biri olan antik Moesia bölgesinde, her evin koruyucu bir yılanı olduğuna dair inanış, Glykon kültünün etkisi olmalıdır.[52]

Notlar
  1. Aleksandros’un kehânet merkezini kurduğu tarih hakkında genel görüş MS 140-145 yılları arasıdır.
  2. Aleksandros, Glykon kültünün kuruluşundan önce de hekimlik mesleğini icra etmiştir.
  3. Lukianos’un söz konusu eserinde İmparator Marcus Aurelius’un MS 180 yılındaki ölümüne değinmesi, eserin imparatorun ölümünden sonra yazıldığını göstermektedir.
  4. Lukianos’un anlatısında sıkça değindiği Celsus adlı dostunun, Epikurosçu ve büyücülere karşı kitapları bulunan eğitimli bir yazar olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu kişiye atfedilen ve günümüze kalan herhangi bir eserin bulunmaması nedeniyle, kimliği noktasında belirsizlikler vardır. Ancak yine de kilise yazarlarından Origenes MS 3. yüzyılda Contra Celsum adlı eseriyle, Celsus adlı bir kişinin MS 170-180 yılları arasında yazdığı Hristiyanlık karşıtı Logos Alethes eserine bir reddiyede bulunmuştur. Origenes’in söz ettiği Celsus adlı kişi ile Lukianos’un bahsettiği kişi aynı dönemlerde yaşamış, muhtemelen eserlerini aynı dönemde yazmış ve büyücülerle şarlatanların karşısında yer almıştır. Ayrıca bu iki yazarın söz ettikleri haricinde aynı dönemde yaşayan Celsus adlı başka bir yazarın bilinmemesi, adı geçen Celsus’ların aynı ve tek bir kişi olduğunu akla getirse de, Origenes’in bahsettiği Celsus’un Platoncu, Lukianos’unkinin ise Epikurosçu olması bu yorumu geçersiz kılmaktadır.
  5. Söz konusu epitheton’un oldukça az kullanılmasına karşın, hemen hemen aynı dönemde İmparator Hadrianus’un da Neos Asklepios olarak anılması, epitheton’un bu dönemdeki kullanımı açısından dikkat çekicidir.
  6. Aleksandros, imajını değiştirdikten sonra eline de bir kuş almıştı. Bu kuş, Perseus'un elinde taşıdığı yelkovan kuşuna bir atıftı ve Aleksandros da soyunu Perseus'a dayandırmaktaydı.
  7. Söz konusu dönem, Antikçağ’da ilk kez Philostratos tarafından İkinci Sofistik Dönem şeklinde adlandırılmıştır.

    Kaynakça

    Özel
    1. Yılmaz, Fatih (2015). a.g.m, syf. 157.
    2. Fox, R. L. (1986). a.g.e, syf. 241.
    3. Hollstein, W.; Jarman, F. (1995). a.g.m, syf. 29.
    4. Miron, A. V. B. (1996). a.g.m, syf. 161.
    5. Jones, C. P. (1998). a.g.m, syf. 108.
    6. Chaniotis, A. (2002). a.g.m, syf. 68.
    7. Ogden, D. (2008). a.g.m, syf. 282.
    8. Jones, C. P. (1986). a.g.e, syf. 135.
    9. Victor, U. (1997). a.g.m, syf. 4-5.
    10. Chaniotis, A. (2002). a.g.m, syf. 69.
    11. Yılmaz, F. (2015) a.g.m, syf. 159.
    12. Fox, R. L. (1986). a.g.e, syf. 243.
    13. Branham, B. R. (1984). a.g.m, syf. 143-163.
    14. Gunderson, E. (2007). a.g.e, syf. 479-510.
    15. Diomidis, A. (2010). a.g.e, syf. 45-66.
    16. Harmon, A. M. (1961). a.g.e, syf. 174-175.
    17. Branham, B. R. (1984). a.g.m, syf. 150.
    18. Jones, C. P. (1986). a.g.e, syf. 133-134.
    19. Clay, D. (1992). a.g.m, syf. 3440-3441.
    20. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 160.
    21. Fox, R. L. (1986). a.g.e, syf. 241-249.
    22. Jones, C. P. (1986). a.g.e, syf. 134.
    23. Diomidis, A. (2010). a.g.e, syf. 13.
    24. Drexler, W. (1890). a.g.m, syf. 1692-1693.
    25. Cook, A. B. (1925). a.g.e, syf. 1082-1085.
    26. Robert, L. (1981) a.g.m, syf. 513-535.
    27. Karasalihoğlu, M. (2013). a.g.m, syf. 349-366.
    28. Robert, L. (1980). a.g.e, syf. 400.
    29. Victor, U. (1997). a.g.m, syf. 38.
    30. Chaniotis, A. (2002). a.g.m, syf. 80.
    31. Diomidis, A. (2010). a.g.e, syf. 20; syf. 214-216.
    32. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 16.
    33. Kline, A. S. (2005). a.g.e, syf. 101.
    34. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 21.
    35. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 20.
    36. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 170.
    37. Hitova, M. (1983). a.g.m, syf. 276.
    38. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 158.
    39. Fox, R. L. (1986). a.g.e, syf. 242.
    40. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 25.
    41. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 183.
    42. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 193.
    43. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 185-193.
    44. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 65.
    45. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 54-56.
    46. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 179-181.
    47. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 180.
    48. Yılmaz, F. (2015). a.g.m, syf. 182.
    49. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 56-58.
    50. Wolk, Douglas (2003). "Sidebar: How Alan Moore transformed American comics" (İngilizce). Slate. 25 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2020.
    51. "Povestea sarpelui Glycon" (Rumence). Portalul Medfam. 2013. 23 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2020.
    52. Karasalihoğlu, M. (2017). a.g.e, syf. 128-131.

    Genel

    Dış bağlantılar
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.