Hitit kralları listesi
Hitit devletinin kurucusu kimi kaynaklarda I. Hattuşili olarak belirtiliyor olsa da Telipinu fermanında aktarıldığı üzere, bir önceki kral Labarna'nın zamanında Anadolu'nun çeşitli bölgelerinin fethedildiği anlaşılmaktadır. Hitit beylikleri döneminde sağlam bir devlet yapısı olduğu söylenemez. Bu dönemde Orta Anadolu'da sadece Hititler değil, Hattiler, Luwiler gibi grupların da hüküm sürdüğü şehir devletleri mevcuttur. Labarna'dan son kral II. Şuppiluliuma'ya kadar yaklaşık 5 asır boyunca hükümdarlığı kesin olarak belgelenmiş 26 Hitit kralı hüküm sürmüştür.[1]
Kral Listesi ile ilgili problemler
Aşağıda verilen bütün tarihler, özellikle Orta krallık ve öncesi döneme ait olanlar, takribidir ve "orta" kronolojiye dayanmaktadır.[2]
Hitit krallarının sırası ve saltanat süreleri Boğazköy'de açığa çıkarılan Hitit arşivleri ve mühürleri kullanılarak oluşturulmuş, ayrıca Hititlerin çağdaşı olan diğer Orta Doğu kaynaklı arşivlerle de desteklenmiştir. Buna rağmen listede boşluklar vardır. Sağlıklı bir liste oluşturulamamasının ana sebeplerinden biri Hitit katiplerinin, aynı çağdaki Mısırlı ve Mezopotamyalı meslektaşlarının aksine, dokümanlarında bir tarihleme yöntemi kullanmamış olmasıdır. Ayrıca Hitit kralları arasında aynı isimleri taşıyan çok sayıda kral bulunması bu isimlerde toplam kaç kral olduğu ve taht sıraları hakkında problemler yaratmaktadır.
Anadolu'da Asur ticaret kolonisi devri sonu ile Hitit devletinin kuruluşu arasındaki zaman dilimi yani yaklaşık olarak Anitta'dan Labarna'ya kadar olan devir için henüz yeterli bilgi bulunmamaktadır. Çeşitli tarihçiler tarafından bazı isimler ileri sürülmüşse de (Tuthaliya, PU-Šarruma, Papadilmah, Kantuzzili vs.) bunlar tartışmaya açıktır. Ancak 1986 yılında Boğazköy'de bulunan ve 1993 yılında yayınlanan[3] haç şekilli (krusiform) mühür ilk Hitit kralları Labarna ve Hattuşili'nin öncesinde Huzziya isimli bir kral olduğunu göstermiş ve kabul bulmuştur.[4]
Orta krallık [5] dönemine ait çok az belge olduğu için özellikle kralların saltanat süreleri hakkında pek bir bilgi yoktur.
Tahurvaili'nin Telipinu ile II. Zidanta arasında bir dönem kral olduğu kesin olmakla beraber hangi sırada olduğu belli değildir. En yaygın görüşler ya Telipinu'dan veya Alluvamna'dan sonra olduğu şeklindedir.
II. Hattuşili diye bir kral çoğu Hititoloğa göre mevcut değildir.[6] Varlığını iddia edenler bu kralın hükümdarlık zamanı için I. Tuthaliya ile I. Şuppiluliuma arasında değişik görüşler öne sürmüştür.[6]
Genç Tuthaliya'nın da kral olmadan öldürülmüş olması muhtemeldir.
Kurunta'nın Hitit devletinde kral olup olmadığı tartışmalıdır.
Hatti beylikler devri
- Ayrıca bakınız: Hattiler
| Hükümdar | Dönemi | Önemli Olaylar | Akrabalık Durumları |
|---|---|---|---|
| Pamba | MÖ 23. yüzyıl | Hatti Kralı | |
| Pithana | MÖ 18. yüzyıl | Kuššara Kralı, Neşa Fatihi | |
| Piyusti | MÖ 18. yüzyıl | Hatti Kralı, Anitta'ya yenildi | |
| Anitta | MÖ 18. yüzyıl | Kuššara Kralı, Hattuşa'yı yıktı | Pithana'nın oğlu |
Eski Krallık Dönemi
| Hükümdar | Dönemi (MÖ) | Önemli Olaylar | Akrabalık Durumları |
|---|---|---|---|
| Huzziya[7] | ... | ||
| Labarna | ...-1650 | Hitit devleti'nin geleneksel kurucusudur | |
| I. Hattuşili | 1650-1620 | II. Labarna diye de bilinir. Hattuşa şehrini başkent yapmıştır. | I. Labarna'nın yeğeni, evlatlığı |
| I. Murşili | 1620-1590 | 1595'te Babil'i yıkarak Hammurabi sülalesine son verdi. | I. Hattuşili'nin torunu, evlatlığı |
| I. Hantili | 1590-1560 | Zidanta ile işbirliği yaparak I. Murşili'yi öldürdü. | I. Murşili'nin kayınbiraderi |
| I. Zidanta | 1560-1545 | Hantili'nin varisini(?) öldürerek tahta çıktı. | I. Hantili'nin damadı |
| Ammuna | 1545-1530 | Babasını öldürerek tahta çıktı. | I. Zidanta'nın oğlu |
| I. Huzziya | 1530-1525 | Ammuna'nın gelinin erkek kardeşi(kayını)[8] | |
| Telepinu | 1535-1500 | Huzziya'yi sürgüne gönderdi. Tahta çıkış yasasını çıkardı. | I. Huzziya'nın kayınbiraderi |
Orta Krallık Dönemi
| Hükümdar | Dönemi (MÖ) | Önemli Olaylar | Akrabalık Durumları |
|---|---|---|---|
| Alluvamna | 1500-... | Telipinu'nun damadı | |
| Tahurvaili | Krallığı kesin ama sırası belli değil (Telipinu ve II. Zidanta arasında). | ||
| II. Hantili | Alluvamna'nın oğlu? | ||
| II. Zidanta | II. Hantili'nin oğlu? | ||
| II. Huzziya | II. Zidanta'nın oğlu? | ||
| I. Muvatalli | ...-1400 | II. Huzziya'yi öldürerek tahta çıktı | Aile dışından |
Büyük Krallık
| Hükümdar | Dönemi (MÖ) | Önemli Olaylar | Akrabalık Durumları |
|---|---|---|---|
| I. Tuthaliya[9] | 1400-? | II. Huzziya'nın torunu(?) | |
| I. Arnuvanda | I. Tuthaliya'nın damadı | ||
| II. Hattuşili | Varlığı, akrabalığı ve saltanat zamanı tartışmalıdır | ||
| II. Tuthaliya[10] | ... | I. Arnuvanda'nın (veya II. Hattuşili'nin) oğlu | |
| Genç Tuthaliya | ?-1350 | Hiç hüküm sürmemiş olabilir. | II. Tuthaliya'nın oğlu |
| I. Şuppiluliuma | 1350-1322 | Kuzey Suriye ve Mitanni ülkesini fethetti | II. Tuthaliya'nın (veya II. Hattuşili'nin) oğlu |
| II. Arnuvanda | 1322-1321 | I. Şuppiluliuma'nın oğlu | |
| II. Murşili | 1321-1295 | Arzava ülkesini fethetti | I. Şuppiluliuma'nın oğlu |
| II. Muvatalli | 1295-1272 | Kadeş Meydan Muharebesi | II. Murşili'nin oğlu |
| III. Murşili | 1272-1267 | Urhi-Teşup olarak da bilinir. | II. Muvatalli'nin oğlu |
| III. Hattuşili | 1267-1237 | Urhi-Teşup'u sürerek tahta çıktı. Mısır ile (Kadeş Antlaşması)'nı yaptı | II. Murşili'nin oğlu |
| IV. Tuthaliya | 1237-1209 | III. Hattuşili'nin oğlu | |
| Kurunta | 1228-1227 | Krallıği kesin değildir. Çok kısa bir süre için tahtı ele geçirmiş olabilir | II. Muvatalli'nin oğlu |
| III. Arnuvanda | 1209-1207 | IV. Tuthaliya'nın oğlu | |
| II. Şuppiluliuma | 1207-1180 | IV. Tuthaliya'nın oğlu |
Notlar
- Bu rakama tartışmalı isimler II. Hattuşili, Genç Tuthaliya ve Kurunta dahil değildir.
- Eski çağ tarihindeki kronolojik bilgi kıtlığı tarihçiler arasında çeşitli görüş ayrılıklarına yol açmış ve "Uzun", "Orta", "Kısa" ve hatta "Çok kısa" diye isimlendirilen farklı tarihlendirme sistemleri oluşturulmuştur. Hitit krallarının 'Uzun', 'Orta' ve 'Kısa' kronolojiye göre karşılaştırmalı bir listesi için: Alpaslan, M. (2009) Hititolojiye Giriş, s. 155
- (İngilizce) A. Dinçol, B. Dinçol, J. D. Hawkins, G. Wilhelm (1993) "The Cruciform seal from Boğazköy-Hattusa", Istanbuler Mitteilungen 43, s. 87-106.
- Eski Hitit kralları hakkında:
(İngilizce) R. Beal (2003) "Predecessors of Hattusili I" FsHoffner s. 13-35.
(İngilizce) M. Forlanini (2010) "An Attempt at Reconstructing the Branches of the Hittite Royal Family of the Early Kingdom Period." Pax Hethitica (FsSinger), s. 115-135. - Hititler için kullanılan 'Orta krallık' tabirinin belli bir hanedanla ilgisi yoktur. Eski, Orta, Büyük (Yeni) krallık terimleri günümüz tarihçileri tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Orta krallık Telipinu sonrasındaki hakkında fazla bir bilgi olmayan dönemi diğerlerinden ayırmak için, kısmen de filolojik nedenlerle oluşturulmuştur. Bazı tarihçiler Eski ve Orta krallıkları birleştirerek, sadece Eski ve Büyük (Yeni) krallık diye ikiye ayırırlar.
- Bu konudaki tartışmaları ve değişik görüşleri özetleyen bir makale için: (İngilizce) de Martino, S. (2010) "Some Questions on the Political History and Chronology of the Early Hittite Empire," Altorientalische Forschungen 37, s. 186-197.
- 3 ve 4 nolu notlardaki kaynaklara bakınız. Bu kralın varlığı yakın zamanda ortaya çıktığı ve hali hazırda Hitit kralları arasında I. ve II. Huzziya bulunduğu için kimi yayınlarda Huzziya "0" diye geçer.
- Bu konuda tam bir fikir birliği yoktur. Ammuna'nın oğlu da olabilir.
- Bazı kaynaklarda II. veya I./II. Tuthaliya
- Bazı kaynaklarda III. veya II./III. Tuthaliya
Kaynakça
- Brandau, B. & Schickert, H. (2003) Hititler, Ankara: Arkadaş Yayınları.
- (İngilizce) Bryce, T. (2005) Kingdom of the Hittites, 2nd Edition, Oxford: Oxford University Press.
- (Almanca) Klengel, H. (1999) Geschichte des hethitischen Reichs, Brill, Leiden.
- KOÇ, İlker (1 Ekim 2006). Hititler. ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık. ss. 14-15. ISBN 994434409-5.