Yupikçe

'Yupikçe, Yupik dili veya Alaska Yupikçesi (kendilerince Yugtun), Batı ve Güneybatı Alaska'da Yupiklerin konuştuğu Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili.

Yupikçe
Ana dili olanlar Amerika Birleşik Devletleri (Alaska)
Konuşan sayısı 10.400[1]  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Varsayılan
  • Yupikçe
Yazı sistemi Latin
Dil kodları
ISO 639-2 ypk
ISO 639-3 esu

Yupikçenin de facto yazı dili olan biçimi Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan şivedir. Yupikler 23.000 olan nüfuslarıyla Alaska'nın en kalabalık yerli halkıdır. Fakat, ancak 14.000 den biraz fazlası[2] anadilini konuşabiliyor. Yine de bu rakam Yupikçeyi Alaska'da en fazla konuşanı olan yerli dil yapar. Alaska Yerli Dil Merkezindeki son rakamlara göre 25.000 kişilik Yupik nüfustan 10.400 kadarı anadillerini konuşabiliyor[1].

1900'lü yıllarda anadili Yupikçe olan Uyaquk adlı birisi tarafından icat edilen hece yazısıyla (Alaska yazısı ya da Yugtun yazısı) da örnekleri olsa da, Rus döneminde Kiril alfabesi kullanılmıştır. 1960'lı yıllarda, Irene Reed ve başkaları tarafından Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC) 'nde uygulanan Latin kökenli alfabe, 1970'li yıllarda başarıya ulaşan bir programın sonucudur. Bugün Yukon ve Kuskokwim şivelerinde (Yupʼik) daha çok olmak üzere, Hooper Bay ile Chevak bölgesinin şivesi (Cupʼik) ve Nunivak adasının şivesi (Cupʼig) üzerine de kısa kısa öykücükler halinde ders kitapları çıkmaktadır.[3] Alaska Yerli Dil Merkezi ile koordineli biçimde 17 kasabada Yupikçe eğitim ve öğretimi yapılmaktadır.

Eskimo dilleri içindeki yeri

Anadili

Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı [4]

ALASKA etnik nüfus anadilini konuşabilen % konuşabilme yaşı
1980 . . . .
Sibirya Yupikleri 1.100 1.050 95 yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler 17.000 14.000 80 yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler 12.000 5.000 40 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler 3.000 1.000 33 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar 2.200 700 35 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
1992 . . . .
Sibirya Yupikleri 1.100 1.050 95 yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler 18.000 12.000 67 yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler 13.000 4.000 31 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler 3.100 600 19 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar 2.100 400 19 yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı

Alfabe

Modern Yupik alfabesinde 18 harf vardır. Bunların 14 tanesi (c, g, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, y) ünsüz olup, 4 kısa (a, e, i, u) ve 3 uzun (aa, ii, uu) ünlü bulunur. Ayrıca, 6 tane de (ai, au, ia, iu, ua, ui) diftong vardır.

Çift ünsüzler apostrafla gösterilir : Yupʼik (ok: Yuppik)

Diyalekt ve kabileleri
  • Unaliq-Pastuliq Yupikçesi [İngilizce Norton Sound Yup’ik]
    • Unaliq Yupikçesi [kendilerince Unalirmiut; İngilizce Unaliq subdialect]
      • Atnegmiut
      • Kuuyuŋmiut
      • Eŋlutaleġmiut
      • Caxtulegmiut
      • Uŋallaqłiŋmiut
      • Tacirmiut
    • Pastuliq Yupikçesi [kendilerince Pastulirmiut; İngilizce Kotlik subdialect]
  • Yupikçe [kendilerince Yugtun ya da Yugcetun (dil), Yupiaq (sg), Yupiik (dual), Yupiit (pl); İngilizce General Central Yup’ik] : De facto yazı dilidir.
    • Qerauranermiut
    • Kuigularmiut
    • Qip’ngayarmiut
    • Qaluyaarmiut
    • Marayaarmiut
    • Chnagmiut
    • Kuigpagmiut
    • Akulmiut
    • Caninermiut
    • Kusquqvagmiut
      • Unegkumiut
      • Kiatagmiut
  • Çupikçe [kendilerince Cugtun ya da Cugcestun (dil), Cup’ik (sg) Cupiik (dual) Cupiit (pl); İngilizce Cup’ik, Hooper Bay-Chevak Cup’ik]. Yupik alfabesinde c harfi ç (ch) sesine tekabül eder.
    • Hooper Bay Çupikçesi [kendilerince Askinarmiut; İngilizce Hooper Bay subdialect]
    • Chevak Çupikçesi [kendilerince Qissunamiut; İngilizce Chevak subdialect]
  • Nunivak Çupikçesi [kendilerince Cugtun (dil), Cup’ig (sg), Cupiik (dual), Cupiit (pl), Nuniwarmiut; İngilizce Cup’ig, Nunivak Cup’ig or Cup’ik]. Nunivak Adasında konuşulur
  • Egegik Yupikçesi [kendilerince Aglurmiut; İngilizce Egegik Yup’ik, Bristol Bay Yup’ik]

Yupikçenin 5 şivesi vardır. Bunlardan Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan ana şive Hooper Bay ve Chevak ile Nunivak haricinde de facto yazı dilidir.

Kuzeyde yer alan Unaliq - Pastuliq şivesi bir İnuit dili olan komşusu İnyupikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir. Hatta bu güney İnyupikleri Yupiklerin verdiği Malimiut adıyla anılırlar.

Güneyde yer alan Egegik şivesi de diğer bir Yupik dili olan Supikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir.

Hooper Bay ile Chevak yörelerinde az sayıda konuşanı olan Çupikçe, genel Yupikçeden ayrı olarak yazıya geçirilir ve Chevak'taki okulda öğretilir.

Nunivak adasında konuşulan Nunivak Çupikçesi, ada izolasyonu sonucu Yupikçenin en farklı lehçesi olup ayrı bir dil gibi nitelendirilir ve Nunivak'taki okulda öğretilir ve yazıya geçirilir. Nunivak adasında Mekoryuk kasabasında yaşlılarca konuşulmaktadır.[5]

Genel Yupikçe ile Çupikçe (Hooper Bay ve Chevak) ve Nunivak Çupikçesi sayı adlarının karşılaştırması

Yupikçe [6][7][8] Çupikçe [9] Nunivak Çupikçesi [10] anlamı
atauciq atauciq ataucir 1
malruk malruk malzrug 2
pingayun pingayun pingayun 3
cetaman citaman cetaman 4
talliman talliman talliman 5
arvinglegen / arvinelgen arvinelgen arwinleg 6
malrunlegen / malrunelgen malrunelgen malzrunleg 7
pingayunlegen / pingayunelgen pingayunelgen pingayunleg 8
qulngunritaraan qulngunritaraq qulngunrita’ar 9
qula / qulen qula qula 10
qula atauciq qula atauciq qula-ataucir 11
qula malruk qula malruk qula-malzrug 12
qula pingayun qula pingayun qula-pingayun 13
akimiarunrita’ar akimiarunritaraq akimiarunrita’ar 14
akimiaq akimiaq akimiar 15
akimiaq atauciq akimiaq atauciq akimiar ataucir 16
akimiaq malruk akimiaq malruk akimiar malzrug 17
akimiaq pingayun akimiaq pingayun akimiar pingayun 18
yuinaunrita’ar cuinaunritaraq cuinaunrita’ar 19
yuinaq cuinaq cuinar 20
yuinaq qula / yuinaq qulen cuinaq qula cuinar-qula 30
yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon) malruk ipiaq malzrug-ipiar 40
yuinaak malruk qula malruk ipiaq qula . 50
yuinaat pingayun / pingayun ipiaq pingayun ipiaq pingayun ipiar 60
yuinaat pingayun qula pingayun ipiaq qula . 70
yuinaat cetaman citaman ipiaq cetaman-ipiar 80
yuinaat cetaman qula citaman ipiaq qula talliman ipiar qula 90
yuinaat talliman talliman ipiaq talliman ipiar 100
tiissitsaaq tiititsaaq / tiissitsaaq tiisiss'ar 1.000
qulen tiissitsaat . . 10.000
yuinaat talliman tiissitsaaq . . 100.000
miilicaaq miilitsaaq . 1.000.000
tiissitsaaq miilicaaq . . 1.000.000.000

Daha çok kelime bazında lokal kullanışlardan kaynaklanan diyalektler ve şiveler arası farklar, karşılıklı anlaşmaya engel olmaz.

Yukon (Kuigpak) Kuskokwim (Kusquqvak) anlamı
elicar- elitnaur- öğrenmek
elicaraq elitnauraq öğrenci
elicari- elitnauri öğretmek
elicarista elitnaurista öğretmen
aiggaq unan el
ikusek cingun dirsek
ayuqe- kenir- haşlayarak pişirmek
cella ella hava, evren
naniq kenurraq lamba, ışık
uigtua- naspaa- denemek

Bazı gramer özellikleri

Yupikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler:

  • Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul
tekil[11] ikil çoğul anlamı
yuk yuuk yuut insan
qayaq qayak qayat kayak
arnaq arnak arnat kadın
Kass’aq Kass’ak Kass’at Beyaz; Amerikan; İngilizce konuşan
kaviaq kaviak kaviat tilki
qaltaq qaltak qaltat kova
amiq amiik amiit deri
mikelnguq mikelnguuk mikelnguut çocuk
nuna nunak nunat kara; şehir
agun angutek angutet kano
  • Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k
  • Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur: kök (stem), yapım eki (postbase), çekim eki (ending), bağlaç (enclitic)
  • Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
  • Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, Yupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:

kuigem paanga : ırmağın ağzı
qayam paanga : kayağın ağzı
nunam iqua : tundranın sonu
asverem enra : morsun kemiği
anipam quliraa : baykuş hikâyesi

Her ikisi de sayı ile uyumludur:

angun : adam
angutem qimugtii : adamın köpeği
angutem qimugtai . adamın köpekleri
angutet qimugtiit : adamların köpeği
angutet qimugtait : adamların köpekleri
angutek qimugtegkek : iki adamın iki köpeği

Sayı (= rakam) adlarında da sayı (= gramer sayısı) uyumu vardır:

yuinaq : yirmi
yuinaak malruk : kırk (harfiyen: 'iki yirmi')
yuinaat pingayun : altmış (harfiyen: 'üç yirmi')

Fiiller de sayı ile uyumludur:

yurar- : Eskimo usulü dans etmek
arnaq yurartuq : kadın dans ediyor
arnak yurartuk : iki kadın dans ediyor
arnat yurartut : kadınlar (en az üç kadın) dans ediyor

Nere- "yemek" fiilinin şimdiki zaman çekimi:

  • Nerua Ben yiyorum
  • Ner’uten Sen yiyorsun
  • Nertuq O yiyor
  • Ner’utek Siz ikiniz yiyorsunuz
  • Ner’uci Siz (en az: üçünüz) yiyorsunuz
  • Ner’ukuq Biz ikimiz yiyoruz
  • Ner’ut = Onlar yiyorlar

Örnekler
  • Yupiugua : Ben Yupiğim
  • Yupiugukut : Biz Yupiğiz
  • Yup'ik-aamek elitnaurtua : Yupikçe öğreniyorum
  • Yup'ik Yugtun qanyuitua : Yupikçe bilmiyorum
  • Kass'atun qanyiutua : İngilizce bilmiyorum
  • Kituuga atren? : Adın(ız) ne ?
  • Winga atqa ... : Adım ...
  • Quyana qalarullua : Beni dinlediğiniz için teşekkür ederim
  • Kuingiryaqunak : Sigara içilmez
  • Kenkamken : Seni seviyorum
  • Piurci : Hoşçakal(ın)

Yupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır:

  • Ciulirneret Museum-aani : Deneyimli yaşlılar müzede (İng. Museum)
  • Atam uksumi, tua-i December aam maani kinguani, January-m maani nangyartullranek ayagluku qayarkanek-llu up'ngetullrulriit : Şimdi kışın, bazen Aralık (İng. December) ayından sonra, bazen de Ocak (İng. January) ayının sonunda kayak malzemelerinin yapım ve tamirine başlarlar.
  • Yugtun qaneryaramteni Science-aartaitellruuq : Bilim (İng. Science) kelimesi dilimizde bulunmuyor

Örnek metin: Kuş gribi [12]

YUPİKÇE : Tengmiat Nangyutiit : Manaa cali pinarqelraa nang’yun qanruteksugluuku makut teng’miat nang’yutiit arnarqelraa maavet nunamtenuun tekitnayukluuku, murilkesqluucii ak’maai teng’miat matumeng nang’yutmeng nal’aulliniut. Alingnarkug manaa nang’yun, yuut’lu ilait matumeng ayag’nirluteng nalaa’quluuteng. Qanrutek’saaqaat qallaullukii tengmiat, meqluu nang yun nalaaciqniluuku. Pingran tau’waam cakneq murilkelluuta piniartukut. Illait yuut nan’vaneng, kucircitanengluu mertatuut maggun’gguq tengmiat anaitgun nangyun cagtetuug. Nunat tamalkuita pilliiniit nungyun murilkesqluuku. Neqakniacii manaa tengmianeng nerqataaquv’cii wallu nanvaneng qang’allu kucircitaaneng mertaquv’cii, qallaulluki aturniacii. Kiakuu nalamalrianeng tengmianeng nalkuskuv’ci agturavkenaaki piniartucii. Ukuu’nun calistenun qan’rutekniacii. Yuut tekiciqut maa’vet manaa nungyun pitekluuku. Quyuureskaata tainiertucci, pinarqelriaruuk.
İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Bird Flu : Recently Avian Flu concerns have been going around nationally and internationally and we were given precautions on it. For now we were informed to boil our birds and be very careful in preparing them to consume that we will get on subsistence activities this spring. Avian flu can get here by migratory birds from Asia where it is starting and a few have died from it. Other ways the flu can spread is by bird droppings through our drinking water from lakes, ponds, and rain water collection methods in homes. If you find any dead birds do not handle it but report it to us. Some agencies are coming to our community to inform us and give us directions on the Avian Flu very soon. We are encouraging parents and others to attend meetings and pass this possible epidemic information to their children and others in the community.

Alıntılar

Rus Alaskası döneminde (1733 - 1867) Ruslarla ve Rusçayla karşılaşan Yupiklerin dillerinde Rusça alıntılar günümüzde de canlılığını sürdürür:

  • cainik (< Rus. чайник) 'çaydanlık'
  • cukunak / cukunaq (< Rus. чугунок) 'dökme demirden kap'
  • kaminiaq (< Rus. камин) 'soba'
  • kelipaq (< Rus. хлеб) 'ekmek'
  • kuskaq (< Rus. кошка) 'kedi'
  • luuskaaq (< Rus. ложка) 'kaşık'
  • mass'laq (< Rus. масло) 'tereyağı'
  • missuuk (< Rus. мешок) 'çanta; çuval'
  • mulut'uuk (< Rus. молоток) 'çekiç'
  • nuussiq (< Rus. нож) 'bıçak'
  • paltuuk / pal'tuuk (< Rus. пальто) 'palto'
  • puckaq (< Rus. бочка) 'namlu'
  • pucunaq (< Rus. бочонок) 'namlu'
  • putuskaq (< Rus. подушка) 'yastık'
  • saarralaq / caarralaq (< Rus. сахар) 'şeker'
  • saayuq / caayuq (< Rus. чай) 'çay'
  • sap'akiq / cap'akiq ( < Rus. сапоги) 'bot, potin'
  • saskaq / caskaq (< Rus. чашка) 'fincan'
  • Slaaviq 'Rus Ortodoks Hristiyan'
  • spiickaaq (< Rus. спичка) 'kibrit'
  • sulunaq / culunaq (< Rus. солонина ?) 'tuzlama balık'
  • tiissicsaaq (< Rus. тысяча) 'bin'
  • yaassiik : (< Rus. ящик) 'kutu'

Alaska'yı Ruslardan satın alan Amerikalıların dilinden de Yupikçeye geçen alıntılar bulunur:[13]

  • ingek : 'mürekkep' (< İngilizce ink)
  • anainessaaq : 'soğan' (< İngilizce onions)
  • patitussaaq : 'patates' (< İngilizce potatoes)
  • snuukuuq : 'kar makinesi' (< İngilizce snow-go)

Yupikçe Vikipedi

Yupik dilinde yayımlanan Vikipedi versiyonu (Yugtun Vik'ipitiyaq) henüz Incubator'da olup test edilmektedir.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar
  1. "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
  2. Yupiugukut
  3. Alaska Native Language Archive, Central Alaskan Yup'ik Collection Container List
  4. Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
  5. "LKSD, Department of Academic Programs and Support". 4 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2010.
  6. "Jerry Lipka, Culturally Negotiated Schooling: Toward a Yup'ik Mathematics". 18 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2010.
  7. How to count in Yup’ik
  8. Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
  9. On the Facebook: Cup'ik Word Of The Day - Chevak 8 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Rebecca Nayamin (Kashunamiut School Cup’ik Language Teacher)
  10. "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti, Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 5 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2010.
  11. Marianne Mithun, The search for regularity in irregularity
  12. Native Village of Raven IGAP Newsletter, Environmental Program, March, 2006
  13. Steven A. Jacobson (1984), Central Yup'ik and the Schools, A handbook for teachers, Alaska Native Language Center

Kaynakça

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.