İslam ve hayvanlar

Antik zamanlardan günümüze kadar hayvanlar dinlerde aktif rol almışlardır. Çeşitli dinlerde ve mitolojilerde tanrı seviyesinde görülmüş, bazen tanrıları temsilen kullanılmış bazen de tanrıları elçileri olarak görülmüştür. Lakin İslam ve diğer semavi dinler (Yahudilik, Hristiyanlık ve Bahailik) hayvanları din içinde çok kullanmaz. İslam yayıldığı coğrafya gereği Ortadoğu'ya özel bazı varlıkları dini hikayelerde anmıştır. Bunlardan en çok bilineni Hz. Muhammed ve Hz. Ebubekir'in müşriklerden kaçmak için sığındığı Sevr Dağı çevresinde bulunan bir mağaraya saklanmaları ve mağaranın girişinin bir örümcek tarafından ağ ile gizlenmesi hikayesidir. Başka bir hikaye ise Hz. Nuh ile ilgili olan hikayedir. İnanışa göre Hz. Nuh tufan sırasında gemisine her ırktan iki cinsiyete ait canlılar almış ve tufandan sonra bu canlılar üreyerek soyunu devam etmiştir. İslam neredeyse tüm ibrahimi dinler gibi insanları hayvanların sahibi olarak kabul eder. Kuran'da ise hayvan kelimesi bazen hakaret olarak kullanılır. Lakin Allah Kuran'da hayvanlara merhameti de emretmiştir. Hz. Muhammed'in kedisi Müezza bu konu üzerinde fikir vermek için kullanılabilir. Kaynaklara göre bir gün kedi Hz. Muhammed'in kıyafeti üstünde uykuya dalmış, Hz. Muhammed ise onu uyandırmak için kıyafetindeki kumaşı kesmiştir. Bu yüzden kedi beslemek İslam inancına göre sünnettir. Hz. Muhammed'in kedi sevgisine atıfta bulunan bir başka hikaye ise Uhud Savaşı sırasında gerçekleşir. Hz. Muhammed ordunun önüne yavrularını emziren bir kedi çıkınca durdurmuştur. Ayrıca kedinin başına ezilmemesi için bir nöbetçi dikmiş orduyu o kedinin etrafından dolaştırmıştır. Savaş sonunda ise nöbetçiden kediyi geri istemiş ve ismini Müezza koyup sahiplenmiştir. İddialara göre Müezza siyah ve beyaz renklerinde bir Habeş kedisidir. Müezza isminin geçtiği son hikaye ise kedilerin temizliği ile ilgilidir. Hz. Muhammed, kedisi Müezza içtikten sonra kapta kalan su ile abdest alacakken Sahabe-i Kiram Ebu Nuaym "Ya Resul o sudan kedi içti" deyince, Muhammed "Onlar en temiz ağıza sahiptirler." demiş ve abdest almıştır. Ayrıca Hz. Muhammed'in Umeyr adını verdiği kuşu ölen Zeyd adlı bir çocuğa taziye ziyaretine gittiği de söylenir. Deve ayrıca coğrafya gereği İslam kaynaklarında geçer, Hz. Muhammed ile ilgili hikayelerin bazılarında deve geçer. Bunlardan biri Hz. Muhammed'in torunlarının (Hz. Hasan ve Hüseyin) deve isteğidir. Hz. Muhammed parası olmadığı için deve alamamış ama çocukları sırtına almıştır. Bu konuyla ilgili son hikaye ise Abdullah bin Ömer'in deve istediği hikayedir. Bir gün Abdullah, babası ve Hz. Muhammed'in bulunduğu bir kafilede deveye biniyordu. Abdullah hafif olduğu için hızlı gidiyor ve sık sık kafilenin başına geçiyordu, babası ise bu duruma oldukça kızıyordu. Bunun üzerine Hz. Muhammed deveyi satın almak istedi, Abdullah'ın babası ise ücretsiz olarak vermek istedi, Hz. Muhammed ısrarcı oldu ve deveyi satın aldı. Deveyi aldıktan sonra ise deveyi çocuğa verdi. Ayrıca istediği kadar hızlı gidebileceğini söyledi.[1][2][3][4][5]

Hayvanlar ile ilgili ayet örnekleri

Kuran'da hayvanlarla alakalı tahminen 37 ayet geçmektedir. Bazı örnekler şöyledir:

• Ey iman edenler! Sözleşmeleri yerine getirin. İhramlı iken avlanmayı helal saymamanız şartıyla, çeşitli hayvanlar size helal kılındı. Ancak haram oldukları size okunacak olanlar müstesna. Şüphesiz Allah dilediği hükmü verir.
• Leş, kan, domuz eti, Allah'tan başkasının adı anılarak kesilen; boğulmuş, vurulmuş, yukardan düşmüş, boynuzlanmış, canavar yırtmış olup da canlı iken kesmedikleriniz; dikili taşlar (putlar) üzerine boğazlanan hayvanlar ve fal oklarıyla kısmet (şans) aramanız size haram kılındı. Bunların hepsi doğru yoldan çıkmaktır. Bugün kâfirler, dininize karşı ümitsizliğe düşmüşlerdir. Onlardan korkmayın, benden korkun. Bugün dininizi kemale erdirdim, size nimetimi tamamladım. Size din olarak İslamı beğendim. Kim açlıktan daralır, günaha istekle yönelmeden bunlardan yemek zorunda kalırsa, ona günah yoktur. Çünkü Allah bağışlayan, merhamet edendir.
• Ki biz (o suyla) ölü toprağa can verelim, yarattığımız nice hayvanlara ve insanlara su sağlayalım, diye.
• Bunun üzerine biz de onu ve beraberindekileri, o dolu gemide taşıyarak kurtardık.
• Allah bütün çiftleri yaratmıştır. Sizin için bineceğiniz gemiler ve hayvanlar var etmiştir.
• Sizin ve hayvanlarınızın geçimi için...
• Siz ve hayvanlarınız faydalansın diye...
• Yine insanlardan, hayvanlardan ve davarlardan da türlü renklileri vardır. Kulları içinde Allah'tan ancak âlimler korkar. Şüphe yok ki Allah çok güçlüdür. Hüküm ve hikmet sahibidir.
• Şunu da görmediler mi: Biz onlar için kudretimizin meydana getirdiklerinden birtakım hayvanlar yaratmışız da onlara sahip bulunuyorlar.
• Yoksa sen, onların çoğunun gerçekten söz dinleyeceğini yahut akıllanacağını mı sanıyorsun? Gerçekte onlar hayvanlar gibidir, hatta gidişçe daha sapıktırlar.
• Sana, kendilerine neyin helal kılındığını soruyorlar. De ki: "Size iyi ve temiz şeyler helal kılındı." Allah'ın size öğrettiğinden öğreterek yetiştirdiğiniz avcı hayvanların sizin için tuttuklarını yiyin ve üzerine Allah'ın adını anın (besmele çekin), Allah'tan korkun. Muhakkak Allah, hesabı çabuk görendir.
• Dediler ki: "Bu hayvanların karınlarındakiler sadece erkeklerimize ait olup kadınlarımıza haramdır". Eğer ölü doğarsa o zaman hepsi onda ortaktır. Bu nitelemelerinden dolayı Allah onların cezasını verecektir. Çünkü O hikmet sahibidir, her şeyi bilendir.
• Zanlarınca dediler ki: "Bunlar dokunulmaz hayvanlar ve ekinlerdir. Bunları bizim dilediğimizden başkası yiyemez. Bunlar da sırtına binilmesi yasaklanmış hayvanlar." Bir kısım hayvanları da üzerlerine Allah'ın adını anmadan boğazlarlar. Bütün bunları Allah'a iftira ederek yaparlar. Allah onları iftiralarıyla cezalandıracaktır.
• Andolsun ki, cinlerden ve insanlardan birçoğunu cehennem için yarattık. Onların kalbleri vardır, fakat onunla gerçeği anlamazlar. Gözleri vardır, fakat onlarla görmezler. Kulakları vardır, fakat onlarla işitmezler. İşte bunlar hayvanlar gibidirler. Hatta daha da aşağıdırlar. Bunlar da gafillerin ta kendileridir.
• Hayvanlardan da (çeşit çeşit yarattı). Kimi yük taşır, kiminin yününden döşek yapılır. Allah'ın size verdiği rızıktan yiyin ve şeytanın adımlarına uymayın (peşinden gitmeyin); çünkü o, sizin için apaçık bir düşmandır.
• Dünya hayatının misali şöyledir: Gökten indirdiğimiz su ile, insanların ve hayvanların yediği bitkiler birbirine karışmıştır. Nihayet yeryüzü süslerini takınıp süslendiği ve sahipleri kendilerini ona gücü yeter sandıkları bir sırada, geceleyin veya gündüzün, ona emrimiz gelivermiştir, ansızın ona öyle bir tırpan atıvermişiz de sanki bir gün önce orada hiçbir şenlik yokmuş gibi oluvermiştir. Düşünen bir kavim için âyetlerimizi işte böyle açıklarız.
• O kâfirlerin hali, sadece bir çağırma veya bağırmadan başkasını işitmeyerek haykıranın haline benzer; onlar sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler, akıl da etmezler.
• İnsanlara kadınlar, oğullar, yüklerle altın ve gümüş yığınları, salma atlar, davarlar, ekinler kabilinden aşırı sevgiyle bağlanılan şeyler çok süslü gösterilmiştir. Halbuki bunlar dünya hayatının geçici faydalarını sağlayan şeylerdir. Oysa varılacak yerin (ebedî hayatın) bütün güzellikleri Allah katındadır.
• Ey iman edenler! Allah'ın alâmetlerine, haram aya, kurbanlık hediyelere, gerdanlıklarına ve Rablerinden lutuf ve rıza bekleyerek Kabe'ye yönelenlere sakın saygısızlık etmeyin. İhramdan çıktığınız zaman avlanabilirsiniz. Sizi Mescid-i Haram'dan çevirdiklerinden dolayı bir topluma karşı olan kininiz, sizi saldırıya sevk etmesin. İyilik ve takva üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerinde yardımlaşmayın. Allah'tan korkun. Çünkü Allah'ın azabı çetindir.
• Allah'ın yarattığı ekin ve hayvanlardan Allah'a bir hisse ayırmakta ve kendilerince: "Bu, Allah'a ait; şu da ortaklarımıza ait" demektedirler. Ortakları için olan hisse Allah'a ulaşmamakta, fakat Allah'a ayrılan hisse ortaklarına ulaşmaktadır. Verdikleri hüküm ne kötüdür.
• Dünya hayatının misali şöyledir: Gökten indirdiğimiz su ile, insanların ve hayvanların yediği bitkiler birbirine karışmıştır. Nihayet yeryüzü süslerini takınıp süslendiği ve sahipleri kendilerini ona gücü yeter sandıkları bir sırada, geceleyin veya gündüzün, ona emrimiz gelivermiştir, ansızın ona öyle bir tırpan atıvermişiz de sanki bir gün önce orada hiçbir şenlik yokmuş gibi oluvermiştir. Düşünen bir kavim için âyetlerimizi işte böyle açıklarız.
• Hayvanları da O yarattı. Onlarda sizi ısıtacak şeyler ve birçok faydalar vardır. Ve siz onlardan bir kısmını da yersiniz.
• Sizin için gökten su indiren O'dur. İçecek su ondandır; hayvanlarınızı otlattığınız bitkiler de o su ile yetişir.
• Gerçekten süt veren hayvanlarda da size bir ibret vardır. Size işkembelerindeki yem artıklarıyla kandan meydana gelen, içenlere içimi kolay halis bir süt içirmekteyiz.
• Allah size evlerinizden bir huzur ve dinlenme yeri yaptı. Hayvanların derilerinden gerek yolculuğunuzda ve gerekse konaklama zamanlarınızda kolayca taşıyacağınız hafif evler (çadırlar vs.) ve yünlerinden, yapağılarından ve kıllarından bir süreye kadar (giyinecek, kuşanacak, serilecek ve döşenecek) bir eşya ve ticaret malı yaptı.
• Hem siz yiyin, hem de hayvanlarınızı otlatın. Akıl sahipleri için bunda nice ibretler vardır!
• Davud ve Süleyman'ı da (hatırla). Hani onlar ekin hakkında hüküm veriyorlardı. Hani milletin koyunları (geceleyin) içinde yayılmıştı, biz onların hükmüne şahitti
• Görmedin mi, göklerdeki kimseler, yerdeki kimseler, güneş, ay ve yıldızlar, dağlar, ağaçlar, bütün hayvanlar ve insanlardan birçoğu hep Allah'a secde ediyor. Birçoğunun üzerine de azab hak olmuştur. Allah kimi hor ve hakir kılarsa artık ona ikram edecek yoktur. Şüphesiz Allah dilediği şeyi yapar.
• Ta ki kendilerine ait birtakım menfaatlere şahid olsunlar; Allah'ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanları belli günlerde kurban ederken O'nun adını ansınlar. Siz de onlardan yiyin, yoksulu, fakiri de doyurun.
• Emir budur, Allah'ın yasaklarına kim saygı gösterirse, bu, kendisi için Rabbinin katında şüphesiz hayırdır. Size bildirilegelenden başka bütün hayvanlar helal kılınmıştır. O halde o pis putlardan kaçının ve yalan sözden sakının.
• Her ümmet için Allah'ın kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanların üzerine O'nun adını ansınlar diye bir mabed yapmışızdır. Hepinizin ilâhı bir tek ilâhtır. Onun için yalnız O'na teslim olan müslümanlar olun. (Ey Muhammed!) Allah'a itaat eden alçak gönüllüleri müjdele.
• Hayvanlarda da sizin için elbette ibretler vardır. Onların karınlarındakilerden size içiririz. Onlarda sizin için birtakım faydalar daha vardır; ayrıca etlerini yersiniz.
• Bunun üzerine ona şöyle vahyettik: Bizim nezaretimiz altında ve vahyimizle gemiyi yap. Bizim emrimiz gelip de tandır kaynayınca, her cinsten eşler halinde iki tane ve bir de içlerinden, daha önce kendisi aleyhinde hüküm verilmiş olanların dışındaki aileni gemiye al. Zulmetmiş olanlar konusunda bana hiç yalvarma! Zira onlar kesinlikle boğulacaklardır!
• Ki biz (o suyla) ölü toprağa can verelim, yarattığımız nice hayvanlara ve insanlara su sağlayalım, diye.
• Bunun üzerine biz de onu ve beraberindekileri, o dolu gemide taşıyarak kurtardık.
• Ya hiç görmediler mi ki, biz kır yere suyu salıveriyoruz da onunla bir ekin çıkarıyoruz. Ondan hayvanları da yiyor, kendileri de. Hâlâ gözlerini açmayacaklar mı?
• "Davarlar, oğullar,"
• Şunu da görmediler mi: Biz onlar için kudretimizin meydana getirdiklerinden birtakım hayvanlar yaratmışız da onlara sahip bulunuyorlar.
• Şüphesiz ki, Allah iman edip salih amel işleyenleri, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. İnkâr edenler ise dünyada zevk edip geçinirler. Hayvanların yediği gibi yerler. Onların varacakları yer ateştir.
• Bunun üzerine arkadaşlarına bağırdılar. O da (bıçağı) çekerek (deveyi) kesti.[6]

Helal ve haram hayvanlar

Helal, dinen yapılması, yenilip içilmesi yasak olmayan; haram ise dinen yapılması ve yenilip içilmesi kesin olarak yasaklanmış olan şeylerdir. İslam’da helal ve haram kılma yetkisi sadece Allah’a aittir. Bu yetkiyi kendisinde görenleri ilahlık iddiasında bulunmakla nitelemiş, haramı helal, helali de haram kılmayı şirke eş tutmuştur. İslam'a göre hayvanların bazı halleri haramdır. Bir etin dinen helal olması için şunlar gereklidir.

-Kesen kişinin Müslüman olması.

-İslam fıkhına göre eti yenebilecek hayvan olması.

-Kesim öncesi hayvanların refahının sağlanması.

-Yedirilen yemlerde haram ya da sağlığa zararlı katkıların bulunmaması.

-Her hayvan için ayrı besmele çekilmesi.

-Usulüne uygun kesim işlemi.

-Paketlemede kullanılan malzemenin temizliği.

-Büyün ve küçükbaş için kesim öncesi besleme.

-Kanatlılarda temizleme için kullanılan suyun sıcaklığının bir seviyeyi geçmemesi.

-Kanatlılarda kesimden önce belli bir süre bekletme.[7]

İslam inancına göre yenebilecek (helal) hayvanlar şunlardır:

- Deve, sığır, koyun, keçi, manda, tavuk, kaz, ördek, hindi türünden evcil hayvanlar

- Geyik, ceylan, dağ keçisi, yabani sığır ve tavşan gibi hayvanlar

- Güvercin, serçe, bıldırcın, sığırcık, balıkçıl gibi kuşlar

- Çekirge

- Balık etleri

İslam inancına göre yenmemesi gereken (haram) hayvanlar şunlardır:

- Domuz eti

- Allah'tan başkası adına kesilen hayvan etleri

- Dini usulde kesilmemiş veya kendiliğinden ölmüş hayvan etleri

- Ağzının dört yanında uzun ve sivri dişleri olan yırtıcı hayvanlar ile pençesi ile avını parçalayan yırtıcı kuşların, eşek ve katırların etleri

Mezheplere göre hayvanlar

Şafiilik

Bu mezhebe göre kesilen hayvanın cenini yenebilir. Çünkü ceninin hayvanın herhangi bir parçasından farklı değildir. Ayrıca bir hayvan öldüğünde onun yünü, tüyü, kılı vb. unsurları necis olur ve bunları kullanmak caiz değildir. Domuzun kıllından faydalanmakta ayrıca caiz değildir. Bunun sebebi ise kılın da hayvanın bir parçası olmasıdır. Kaçan evcil hayvan okla veya bir şeyle vurulup öldürülürse eti yenebilir. Mezhebin hayvanlar konusunda bilinen en büyük hassasiyeti köpeklerde görünür. Mezhebe göre köpek, domuz ve benzeri canlıların artığı, teri ve tüyü necistir. Bunların temas ettiği nesne bir kere toprakla olmak üzere 7 kere yıkanır. Lakin mezhebe göre ihtiyaç halinde çoban ve av köpekleri beslenebilir. Evcil hayvan veya süs olarak köpek beslemek ise yasaktır. Köpekle ilgili bir başka kural ise köpek ıslaksa gerçekleşir. Bu kurala göre köpek ıslaksa dokunduğu yer necis olur ve mutlaka yıkanmalıdır. Köpek ıslak değilse yine yıkanılması tavsiye edilir ama zorunlu değildir. Bu kurallar şu söze dayandırılır:

Köpek herhangi birinizin kabından yalarsa birincisini toprakla olmak üzere kabı yedi kere yıkasın. Buhari

Hanefilik

Mezhebe göre murdar hayvanın her parçası kullanılabilir ve bu konuyu ayet ve hadislere dayandırabilirler. Ebu Hanife ayrıca ceninin yenilemeyeceğini söylemiştir. Çünkü cenin ölmüştür ve Allah'ın ölen bir hayvanın (leşinin) etinin yenmesini haram kıldığını söyler. Mezhebe göre kesilen hayvanın içinden canlı bir cenin çıkarsa kesilen hayvan gibi kesilerek yenir. Bu durum hariç cenin eti kesinlikle haramdır. Kaçan evcil hayvan herhangi bir aletle öldürülürse eti yenebilir. Bu konuda delil olarak şu hikaye anlatılır: Bir gün Hz. Muhammed ve arkadaşları deveyle yolculuk ederken arkadaşlarından birinin devesi ürkmüş ve kaçmıştır. Bunun üzerine arkasından koşabilecekleri bir at olmadığı için aralarından birisi deveyi okla vurmuştur. Sonra Hz. Muhammed Ehli hayvanlar da sizden kaçtığında onları vurabilirsiniz demiştir. Domuz kılı ayrıca dikiş ipi yerine kullanılabilir. Köpeklerle ilgili olarak bazı kurallar da bulunmaktadır. Köpek bir elbiseye dokunursa elbise ile namaz kılmak caizdir. Lakin köpek teri, salyası veya herhangi bir sıvısı necistir. Son olarak da eğer köpek bir kaptan yemek kap yedi kere yıkanır.

Maliki mezhebi

Bu mezhebe göre murdar hayvanın sadece yünü ve kılı kullanılabilir, etini ve kemiğini kullanmak haramdır. Kesilmiş hayvanın cenini uzuvları tam ve düzelmiş ise yenebilir, eğer araları tamamlanmamış veya tüylenmemişse yenmez. Kaçan hayvanın kurban kurallarına kesilmesi gerektiği inanılır o yüzden eti yenmez. Domuz kılının kullanımına da izin vardır. Maliki mezhebi köpeklere karşı daha iyimser bakışlara sahiptir, istenildiği gibi köpek bakılabilir ve köpeğin ayakları değmediği sürece dilini değdirmesi veya salyasının düşmesi sorun değildir. Zorunlu olmasa da kaba ağzını soktuğunda kap 7 kere yıkanabilir.

Hanbelilik

Murdar hayvan konusunda Maliki mezhebi ile aynı görüşlere sahiptirler. Cenin konusunda İmam-ı Hanbeli görüş bildirmemiştir. Maliki mezhebi hariç kaçan hayvan konusunda görüş ortaklığı vardır. Bu konuda İmam-ı Hanbeli ''Sanıyorum ki İmam Malik, Rafi bin Hadic'in rivayet ettiği hikayeyi duymamıştır.'' demiştir. Hanbelilik ve Şafiilik köpek konusunda aynı görüşe sahiptir.[8][9][10][11]

At eti yenir mi?

Şafiilik	Hanefilik	Maliki mezhebi	Hanbeli
Hayır	Evet	Hayır	Evet

Evcil eşek ve katır yenir mi?

Şafiilik	Hanefilik	Maliki mezhebi	Hanbeli
Hayır	Hayır	Hayır	Hayıt

Tavşan eti yenir mi?

Şafiilik	Hanefilik	Maliki mezhebi	Hanbeli	Caferilik
Evet	Evet	Evet	Evet	Hayır

Büyük kertenkele yenir mi?

Şafiilik	Hanefilik	Maliki mezhebi	Hanbeli
Evet	Hayır	Hayır	Evet

Kendiliğinden ölmüş balık yenir mi?

Şafiilik	Hanefilik	Maliki mezhebi	Hanbeli
Evet	Hayır	Evet	Evet

Hangi deniz mahsülleri yenmez

Şafiilik	Hanefilik	Maliki mezhebi	Hanbeli
Hem kara da hem deniz de yaşayanlar yenmez.	Balık suretinde olmayanlar yenmez.	hepsi yenir.	Yılan balığı yenmez.

Kaynakça

1. "Hz. Peygamber'in Çocuklarla Hatıraları - Sonpeygamber.info". Hz. Muhammed (sav) - Son Peygamber. 2 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
2. "Kedi İslam'da özel bir hayvandır". www.trthaber.com. 20 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
3. "NUH'UN GEMİSİ EFSANESİ". Kültür Portalı. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
4. "SEVR MAĞARASI - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi (İngilizce). 13 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
5. "HAYVAN - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi (İngilizce). 3 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
6. "Kuranda hayvanlar ayetleri, hayvanlar ile ilgili ayetler, Kurani Kerimde hayvanlar". meal.ihya.org. 19 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
7. GUNDEMI, GIDA. "Helal et nasıl olur?". GIDA GUNDEMI. 12 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2021.
8. "İSLAMDA MEZHEPLER: MEZHEPLERE GÖRE yiyecek içecek giyim kuşam temizlik". İSLAMDA MEZHEPLER. 10 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2021.
9. "T.C Diyanet İşleri Başkanlığı". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
10. "Sorularla İslamiyet » Cevaplanmadık Soru Kalmasın". Sorularla İslamiyet. 24 Kasım 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2021.
11. "Fetva Meclisi | Fetva ve Dini Sorular". 9 Eylül 2016. 17 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2021.