12 hayvanlı takvim

12 Hayvanlı Takvim, Asya'da, özellikle Çinliler ve Türki halklar tarafından yaygın olarak kullanılmış bir takvim. Ayrıca Japonlar, Koreliler, Vietnamlılar, Moğollar ve Mançular da değişik versiyonlarını kullanmışlardır.

12 Hayvanlı Takvim'de hayvanlara göre yıllar.

Çin Takvimi

Çince'de 地支 (Dìzhī) olarak bilinir. 12 hayvan ile sembolize edilir. On iki hayvanın her birine bir "Dünyevi dallar"[1] numarası atanır, böylece dünyevi dallar Çin burçlarına karşılık gelir. Çinli gökbilimciler "Suìxīng" (歲星 - Jüpiter) gezegeninin yörüngesini takip etmek için göksel daireyi 12 bölüme ayırdılar. Daha sonra Suixing'in yörüngesi 12 yıla yuvarlandı (11.86'dan). Dünyevi Dallar günümüzde geleneksel Çin takviminin güncel versiyonunda ve Taoizm'de "Göksel kökler" ile birlikte kullanılmaktadır.

Yönler Avrupa kültürünün aksine 4'e değil 12'ye ayrılmıştır. Çinli denizciler ve gökbilimciler tarafından bu sistem kullanılmıştır. Zhèng Hé gibi deneyimli denizciler 48 bölümlü bir pusula tercih ettiler.

Aynı zamanda bir kardinal puan sistemi olarak da kullanılmıştır.[2]

Çin mitolojisine göre hangi hayvanın adının hangi sıraya koyulacağını göklerde yaşayan imparator Yu-Di hayvanlar arasında bir yarışma yaparak belirlemiştir.[3][4]

Türk Hayvanlı Takvimi

Özellikleri

Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars Yılı” gibi. Her yılın o hayvanın özelliklerine göre şekillendiğine inanılır. Örneğin Maymun yılında eğlence ve hilenin artacağı inanışı vardır. Çağ adı verilen (ÇAĞ: 12x5=60 yıl) şeklindeki dönemler halinde ilerler ve bu rakam ortalama insan ömrüdür. 12 Hayvanlı Türk Takvimi Mete Han’ın tahta çıkış tarihi olan M.Ö. 209’da başlar.

Yıllar

Bazı Türk boylarındaki ve bu boylara yakın olan farklı milletlerdeki kullanımları şu biçimdedir.[not 1][not 2][not 3]

No Hayvan Diğer Söyleyişler Eski Türkçe[5] Farklı Kaynaklarda Çince Telafuz Anlam Hakas Takvimi Yön Özellikleri
1 Sıçan Sıçgan, Sıçkan, Çıçgan Sïčɣan, Küskü Küsgü[6] 子 zǐ Fare Küske ("sıçan") 0° Kuzey Hareket, sezgi.
2 Ud Ut, Uy Ud Buğa, Buga, Boğa 丑 chǒu Öküz İnek, İneh ("sığır") Sakinlik, akıl, bilinç.
3 Bars Barıs,[7] Pars Bars 寅 yín Pars Tülgü ("tilki") Atılganlık, kavga.
4 Tavışgan Tavışkan, Tovışgan Tawïšɣan Koyan, Koban[8] 卯 mǎo Tavşan Hozan ("tavşan") 90° Doğu Merhamet, korkaklık.
5 Lu[not 4] Luy, Ulu, Uluğ[not 5] Luu Bal, Balıg, Balık 辰 chén Ejderha Kileski ("ejder") Talih, zenginlik.
6 Yılan Çılan, Cılan, Zılan Yïlan 巳 sì Yılan Çılan ("yılan") Saygı, hürmet, korku.
7 Yunt Yund, Yont, Yond Yunt Yılkı 午 wǔ At Çilgi, Çılgı ("at")[9] 180° Güney Acele, telaş, sürat.
8 Koy Hoy, Honın, Konın Qoyn Koç, Koçkar, Huç 未 wèi Koyun Hoy ("koyun") Sevgi, dürüstlük,çokluk.
9 Biçin Meçin, Meşin, Piçin Bičin 申 shēn Maymun Kizi[10] ("kişi") Eğlence, kurnazlık.
10 Tabuk Tagaku, Toguk, Toğ, Takık Taqïqu 酉 yǒu Tavuk Tanah ("tavuk") 270° Batı İsyan, cimrilik.
11 İt İyt,[11] İşt İt Köbek, Kübek, Köpek 戌 xū Köpek Dorna, Torna ("turna") Sadakat, hissiyat.
12 Tonguz Tonuz Toŋuz, Laɣzïn 亥 hài Domuz Öski ("keçi") Karmaşa ve sükunet.

Kazaklar bu takvim sistemine "Müşel" (Kazakça: Мүшел) adı verirler.[12]

Yakutlar (Sahalar) ise 12'li düzene dayalı yıl takvimi kullanmakla birlikte, hayvanların yerine tanrıların adlarını kullanmışlardır.[13]

1. Cöhögöy, 2. Ayısıt, 3. İyehsit, 4. Ayığ 5. Buğor, 6. Cahın 7. Suğorun, 8. Hotoy, 9. Bayanay, 10. Sehen, 11. Tanha 12. Otun

Eski Türklerde Aylar
Sivas Gökmedrese, Taş oyma (12 hayvanlı takvim)

Oşlak Ay

Oşlak Ay (veya Aşlak Ay) - Özellikle Avrasya göçebe halklarının ve Türklerin şaman takviminde birinci aydır.[14] Uluğ Kün (Ulu Gün) yani Nevruz kutlamalarıyla birlikte yani 21 Martta başlar. Bu bahar şenliği kurban ayinleri, kutlamalar ve geleneksel eğlenceler ile gerçekleştirilir ve günümüzde de varlığını sürdürmektedir.

Son Ay

Son Ay (Azerice "Sonay") - Türk halk kültüründe yılın ilk yarısıdır. Özellikle Azerbaycan folklorunda güz mevsiminin son aylı gecelerine denir. Azerbaycan "ayın düşüncesi"nde (mitolojik anlayışında) Ay ve Güneş sevgilidirler.[15] Onların sevgisi sonsuzdur. Ama onlar hiçbir zaman birbirine kavuşamazlar. Ancak gece ve gündüzün eşitlendiği bu günde bu sonsuz sevdalılar birbirlerinin yüzlerini görebilirler. Ama sonra kavuşamadan yine kaybederler. Azerbaycan köylerinde bu gecede çeşitli oyunlar oynarlar.

Eski Türklerde Mevsimler
Eski isimHalk takvimindeGünümüzdeFarsça (D. Anadolu, Azerbaycan)
Oğlak ayKök, Kökey, Köklem, Köktem[16]İlkbaharBahar
Uluğ Oğlak ayYaz, Yay, CayYaz
Uluğ ayGüz, Güzey, Güzlem, GüzdemSonbaharPayız
Kadır Kış ayKış, Kıs, HısKış

Yılların karşılıkları
KarşılığıYıl
Fare2020, 2008, 1996, 1984, 1972, 1960, 1948, 1936, 1924
Öküz2021, 2009, 1997, 1985, 1973, 1961, 1949, 1937, 1925,
Kaplan2022 ,2010, 1998, 1986, 1974, 1962, 1950, 1938, 1926,
Tavşan2023, 2011, 1999, 1987, 1975, 1963, 1951, 1939, 1927,
Ejderha2024, 2012, 2000, 1988, 1976, 1964, 1952, 1940, 1928,
Yılan2025, 2013, 2001, 1989, 1977, 1965, 1953, 1941, 1929,
At2026, 2014, 2002, 1990, 1978, 1966, 1954, 1942, 1930,
Koyun2027, 2015, 2003, 1991, 1979, 1967, 1955, 1943, 1931,
Maymun2028, 2016, 2004, 1992, 1980, 1968, 1956, 1944, 1932,
Horoz2029, 2017, 2005, 1993, 1981, 1969, 1957, 1945, 1933,
Köpek2030, 2018, 2006, 1994, 1982, 1970, 1958, 1946, 1934,
Domuz2031, 2019, 2007, 1995, 1983, 1971, 1959, 1947, 1935,

Kaynakça
  • Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri, Louis Bazin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ocak 2011, ISBN 9789751624260
  • Başkurtlarda Eski Türk Takvimi ve Nevruz Bayramının Kutlanması, Ahat Salihov, Bilig Dergisi, 2019, Sayı: 88, Sayfa: 189-203
  • Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, "Hüseyin Ayan" özel sayısı, Erzurum, 2009, s. 671–683, 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Yrd.Doç Nergis BİRAY
  • Akademia Disiplinlerarası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, Türklerin Kültür Mirası Olarak, 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Recep KÜLCÜ, 2015
  • Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine, Dr. Gülnisa AYNAKULOVA, Millî Folklor, 2007, Yıl: 19, Sayı: 74
  • Tuncer Baykara, “Türk Takvimi, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi ve Yılın Başlangıcı”, Türk Dünyasında Nevruz, IV. Uluslararası Bilgi Şöleni, 21–23 Mart, Sivas, 2001
  • Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003
  • İsmail bin Abdullah’ın Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Prof.Dr. İdris Güven KAYA, Turkish Studies - Volume 7/2 Spring 2012, p. 15-34
  • Çağdaş Türklük Araştırmaları - 2013" Sempozyumu Bildirisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 19-22 Kasım 2013

Dipnotlar
  1. Yuval Blum, "Introduction to the "STEMS AND BRANCHES" theory", Mahaya Forest Hill Integrative Health Clinic, Toronto. Archived: 2018-08-27 (İngilizce)
  2. Le système du temps dans la tradition chinoise 27 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (David Elbaz'ın matematiksel analiz ve astronomik verilere dayanan "Çin geleneğinde zaman sistemi" konulu makalesi) (Fransızca)
  3. The Chinese Zodiac, The Race to Finish 17 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Erişim tarihi: 05/10/2020)
  4. The Great Race for the 12 Creatures of the Zodiac, Glenda Joe, September 28, 2010 (İngilizce)
  5. Kane, Daniel (2009). The Kitan Language and Script. Handbook of Oriental Studies, vol. 9. Leiden: Brill. ISBN 9789004168299
  6. "Kültürel Etkileşim Açısından 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Ufuk Tavkul" (PDF). 17 Haziran 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2012.
  7. А. Мухамбетова (A. Mukhambetova), Казахский традиционный календарь The traditional Kazakh calendar (Rusça)
  8. "12 Hayvanlı Türk Takvimi, Nergis Biray" (PDF). 15 Şubat 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2012.
  9. "Khakhas-English Dictionary". 19 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.
  10. Kültürel Etkileşim Açısından 12 Hayvanlı Türk Takviminin Yayılışı, Ufuk Tavkul, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2007), 4/1:25-45
  11. Prof.Dr. Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003, Sayfa: 15 "İyt (it)" ve Sayfa: 17 "Madde-11: İt yılı"
  12. Prof.Dr. Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003, Sayfa: 15
  13. Töre Bilgileri (Saha Türklerin kültür örneği), Doç.Dr. Ludmila Egorova, Yakuts Devlet Pedagoji Üniversitesi
  14. Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
  15. Dil ve Ayın Düşünce, Dilmaç Jurnalı 34. Özel Sayı, 2007 (Tahran)
  16. "Türk Dil Kurumu, Lehçeler Sözlüğü, "bahar"". 8 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2012.

Notlar
  1. Yrd.Doç.Dr. Nergis BİRAY, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi'nin "Hüseyin Ayan" özel sayısındaki (2009) "12 Hayvanlı Türk Takvimi" adlı makalesinin 3. sayfasında (derginin 673. sayfasında) bu tablo ile büyük oranda uyumlu başka bir tabloya yer vermektedir. Makalede ayrıca her bir hayvana dair başka pek çok ayrıntılı bilgi yer almaktadır.
  2. Yrd.Doç.Dr Mustafa Balcı, Türkbilig Dergisi'nin, 2010/20 sayısında 85-96 sayfalar arasındaki "Bilinmeyen Bir 12 Hayvanlı Takvim Risalesi: Takvîm-i Tatar Ma‘a-acem" adlı makalesinde aşağıdaki tabloda ayrı bir sütün halinde bulunmayan Tatar varyantına dair bilgiler aktarmaktadır. Bunlar da yine tablo içindeki verilerle uyumludur.
  3. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (Mart 2020), Sayfa: 9-27 arasındaki "Karaim Halk Takvimi: Ulug Ata Sanavı" adlı makalesinde Elvina Er aşağıdaki tablo ile uyumlu pek çok hayvan adını içeren başka bir tabloyu açıklamaktadır.
  4. 5. yıl bazı kaynaklarda Nek = Timsah olarak geçmektedir. "Nek yılı: Timsah yılı". Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 346.
  5. Çince kökenli Luu ("ejderha") sözcüğü Türkçeleşerek Uluğ/Uluğ ("büyük") şekline dönüşmüştür. Anlam kaymasına uğraması bu varlığa yönelik büyüklük algısıyla da bağlantılı görünmektedir. Bu biçimiyle günümüzde de bazı Türk dillerinde kullanılmaktadır. - Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) 7 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.