Davranış

Davranış, psikolojik anlamda canlıların dış dünyaya karşı gösterdikleri her türlü bilişsel, duyuşsal ve psikomotor (bedensel-fiziksel) tepkilerin genel adıdır. Söz konusu bilişsel, duyuşsal ve psikomotor boyutlar birbiri ile etkileşim halindedir. Bunun sonucunda davranış ortaya çıkar.[1]

Davranışın, bitkiler ve diğer organizmalar için geçerli olan daha geniş bir davranış tanımı ise, fenotipik esneklik kavramına benzer. Davranış, bireyin yaşam süresi boyunca, daha hızlı ortaya çıkan diğer fizyolojik veya biyokimyasal değişikliklerden farklı olan ve gelişim sonucu olan (ontojenik) değişiklikler hariç tutularak bir olaya veya ortam değişikliğine verilen bir yanıt olarak tanımlanır.[2][3]

Davranış kavramı ve ilgili bilim alanları

Cansızlar için davranış söz konusu değildir. Bitkilerin tepkilerine ise davranış denilip denilmeyeceği tartışmalı bir konudur.

Bazı filozoflar bir hareketin davranış sayılabilmesi için canlının bu davranışta etkin-istemli rolünün olması şartını ileri sürmüşlerdir, yalnız canlılardaki bazı otomatik tepkiler bunun dışında tutulmuştur.

Gelişmiş canlılarda davranış merkezi beyindir. Etoloji hayvan davranışlarının bilimdir ve zooloji ile psikolojinin ortak çalışma konularına sahiptir.[4]

Davranış, felsefi anlamda kompleks bir problemdir. Davranışın bileşenleri psikoloji, nöroloji, antropoloji ve sosyolojinin konusu olduğu gibi felsefe açısından sayısız problemi-soruyu da beraberinde getirir.

Öte yandan davranış canlının çevreyle etkileşim ve uyum mekanizmalarının toplamını da içerir. Ve çevreye en iyi uyum sağlayan canlı evrimsel düzeyde hayatta kalma olasılığı daha yüksektir.

Gelişmiş olan hayvanların iç ve dıştan gelen uyarılara karşı geliştirdikleri tepkiler sinir ve hormon sistemi tarafından kontrol edilir. İç dengeyi de sağlayan bu tepki homeostazdir.[5]

Davranış farklı kategorilendirmelerle incelenebilmekle birlikte, temelde şu iki kategoride incelenebilir:

• Tek hücrelilerde (protistler) davranış
• Çok hücrelilerde (ökaryotlar) davranış

Tek hücrelilerde davranış

Tek hücrelilerde davranış kalıtsaldır. Davranış uyaran karşısında taksi, yani göçüm şeklindedir. Uyarana yaklaşıyorsa pozitif taksi, uyarandan uzaklaşıyorsa negatif taksidir.

Öte yandan tepki uyaranın çeşidine göre de farklılık taşır.

1. Işığa karşı: Fototaksi
2. Kimyasallara: Kemotaksi
3. Suya: Hidrotaksi
4. Isıya: Termotaksi

Çok hücrelilerde davranış

Bitki

Bitkilerdeki davranışlar çiçek açma, bölünme, çimlenme, yaprak dökme, tropizma ve nasti davranışlardır.

Nasti

İrkilme davranışı bitkilerin uyaranın yönüne bağlı olmaksızın hızla tepki vermesidir. Bu hareketler turgor basıncındaki değişmeler yoluyla kontrol edilir. Öte yandan tepkiler uyaranın cinsine göre adlandırılır.

1. Fotonasti: Işık tepkisi
2. Termonasti: Isı tepkisi
3. Sismonasti: Sarsıntı tepkisi
4. Tigmonasti: Dokunma tepkisi

Tropizma

Yönelim bitkinin asimetrik durum karşısında belli bir yere yaptığı yönlenme veya eğilimdir. Pozitif veya negatif şekilde gerçekleşebilir.

1. Fototropizma: Işığa karşı verilen tepkidir.
2. Jeotropizma: Yerçekimi
3. Hidrotropizma: Suya verilen tepkidir
4. Kemotropizma: Kimyasallara verilen tepkidir
5. Travmatropizma: Yaralanmaya karşı verilen tepki
6. Haptotropizma: Temasa karşı verilen tepki.

Doğal davranışlar

İçgüdüsel davranış

İçgüdü, organizmayı türe özgü bir davranışa sürükleyen amaçlardır. Karmaşık bir yapıya sahiptir ve seri davranışlar bütünüdür. İçgüdüsel davranışlar türe özgüdür.

Örnek olarak şunlar verilebilir: kuşların göç etmesi, arıların iletişim dansı, kuşların yuva yapması, örümceklerin ağ yapması ve hayvanların çitleşme zamanı rakipleri ile mücadele etmesi veya kur davranışı.

Refleks

Canlılarda etkiye karşı oluşan ani ve değişmez tepkilere refleks denir. Sinir sistemi olan tüm canlılarda refleksler bulunur. Bu davranış tipinde uyarı beyne iletilmeden tepki oluşur.

Edinilen davranış

Bir etkileşim sonunda hayvanın yeni davranış biçimleri edinmesidir.

a. İzleme yoluyla öğrenme.

b. Şartlanma yoluyla öğrenme. Canlının farklı uyaranlara karşı verdiği tepkiyi ortaklaştırma.

c. Deneme yanılma yöntemi de bir öğrenme ve davranış edinme yolu olabilir.

Topluluk halinde yaşayan canlılarda grup davranışları vardır ve bu sosyal bir davranıştır. Bu davranış grup içinde dayanışmayı arttırır ve türün evrim sürecinde baki kalmasında avantajlar sağlar. İşbirliği, yarışma, oyun, savunma, iletişim meydana getirir ve bir hiyerarşi oluşturur.

Otorite seviyelerine göre bireylerin organizasyonuna sosyal hiyerarşi denir. Hiyerarşi bir ast-üst ilişkisi getirdiği gibi belirli bir özdenetim de sağlar.

Kaynakça

1. Levitis, Daniel; Lidicker, Jr, William Z.; Freund, Glenn (Haziran 2009). "Behavioural biologists do not agree on what constitutes behaviour" (PDF). Animal Behaviour (İngilizce). 78 (1): 103-10. doi:10.1016/j.anbehav.2009.03.018. PMC 2760923 $2. PMID 20160973. 1 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020.
2. Karban, Richard (2008). "Plant behaviour and communication başlık= Ecology Letters" (PDF) (İngilizce). 11 (7): 727-739. 4 Ekim 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020.
3. Karban, Richard (18 Haziran 2015). Plant Sensing and Communication. Plant Behavior and Communication (İngilizce). Chicago ve Londra: Chicago Üniversitesi Yayınları. ss. 1-8. ISBN 978-0-22626-484-4. 30 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020.
4. "Definition of ethology" (İngilizce). Merriam-Webster. 25 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020.
5. Gregory, Alan (2015). Book of Alan: A Universal Order (İngilizce). ISBN 978-1-5144-2053-9.

İleri okuma

• Bateson, P. (2017) behavior, Development and Evolution. Open Book Publishers, Cambridge. 978-1-78374-250-9.
• Plomin, Robert; DeFries, John C.; Knopik, Valerie S.; Neiderhiser, Jenae M. (24 Eylül 2012). Behavioral Genetics. Worth Publishers. ISBN 978-1-4292-4215-8. 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2013. Diğer özet (4 Eylül 2013). Shaun Purcell (Appendix: Statistical Methods in Behavioral Genetics)
• Flint, Jonathan; Greenspan, Ralph J.; Kendler, Kenneth S. (20 Kasım 2013). How Genes Influence Behavior. Oxford Üniversitesi Yayınları. ISBN 978-0-19955-990-9. 5 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2020.