Ebrika Kilisesi

Ebrika Kilisesi (Gürcüce: მამაწმინდის ეკლესია; “mamats’mindis ek’lesia”), tarihsel Klarceti bölgesinde, günümüzde Artvin iline bağlı Borçka ilçesinde yer alan İbrikli (eski adı Ebrika) köyündeki Gürcü kilisesidir. Köyün yeni adından hareketle İbrikli Kilisesi de denir. Borçka kasabasına yaklaşık 10 km uzaklıktadır. Gürcüce adı Mamatsminda Kilisesi'dir. Halk dilinde "Marmatsminda" ya da "Marmatsminda" da denir. Kilisenin adından dolayı İbrikli köyünün bir mahallesi bugün de Mamatsminda (Marmatsvinda) olarak adlandırılır.

Kilisenin adı

Köyün adından dolayı Ebrika Kilisesi ya da İbrikli Kilisesi denilen kilisenin kimin adına inşa edildiği kesin olarak bilinmemektedir. Ancak iç mekânında Azize Marine’nin (Azize Marina) hayatı tasvir edildiği için kilisenin adının Mamatsminda değil de köylülerin bugün de kullandığı adlandırmadan da (Marmatsminda) hareketle Ebrika Kilisesi’nin asıl adının Marinetsminda Kilisesi (Azize Marine Kilisesi) olması ihtimali de vardır.[1]

Tarihçe

Gürcü Bagratlılar hanedanı tarafından yaptırılan Ebrika Kilisesi’nin yapım tarihi bilinmemektedir. Günümüze ulaşan veya kayıtlara geçen kitabesi de bulunmamaktadır. Bundan dolayı yapısal özelliklerine bakarak en geç 16. yüzyılda inşa edildiği sanılır. Klarceti mimarisi araştırmalarının temelini atanlardan biri olan Aleksandr Pavlinov da 1888'de gördüğü Ebrika Kilisesi'nin inşa tarihini 16. yüzyıl olarak belirledi.[2] Bölgenin 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçmesinden sonra yeni kilise inşa edilmediği düşünülürse, Ebrika Kilisesi en geç 16. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiştir. 15. yüzyılda inşa edilmiş olma olasılığı da vardır.[1]

Ebrika Kilisesi 19. yüzyılın son çeyreğinde ayakta duruyordu. Kilisenin çevresinde çok yaşlı asma ve ceviz ağaçları vardı. Kilisenin uzunluğu yaklaşık 10 metre, genişliği de yaklaşık 5 metreydi. Kubbedeki ve duvarlardaki freskler sağlam biçimde duruyordu. Bazı fresklerde Yunanca, bazı fresklerde Gürcüce yazılar vardı. Bu dönemde kilisenin duvarları sağlamdı.[3] Bölgenin 16. yüzyılın sonlarında Osmanlıların eline geçtikten sonra kilisenin işlevine devam edip etmediği ve Osmanlı döneminde başka amaçla kullanılıp kullanılmadığı bilinmemektedir. Günümüzde ise Ebrika Kilisesi harap haldedir ve kalıntıları ağaçlar arasında zor seçilmektedir.

Mimarisi ve tasvirleri

Ebrika Kilisesi, oldukça küçük boyutlu ve serbest haç plana sahip bir yapıdır. Haç kolları dıştan iki pahlı çatıya oturmaktadır. Haç kollarının arasında kalan orta mekânın üzerinde yapıya göre abartılmış yükseklikte silindirik gövdeli ve üstü konik külahlı bir kasnak bulunur. Kasnak gövdesinin her birinin ekseninde yuvarlak kemerli, dar, uzun ve dikdörtgen formunda dört pencere vardır. Girişi batıdan olan kilisenin içi iki bölümden oluşur. Batı kısmında üzeri doğu-batı doğrultusunda tonoz örtülü mekân ve bunun devamında ana mekân yer alır. Ana mekân 4.40x4.40 metre ölçülerinde kare bir alandır.[4]

Kilise bütünüyle fresklerle donatılmış, ama günümüzde bu süslemeler büyük ölçüde zarar görmüş haldedir. Bununla birlikte tasvirler pek çok yerde seçilebilir durumdadır. Bu tasvirlerle ilişkili Yunanca ve Gürcüce yazılar günümüze ulaşmıştır. Ne var ki bu güne kadar bu yazılar üzerine bir çalışma yapılmamıştır. Kilisenin tasvir ve yazılarının kilisenin inşa edildiği tarihe ait olma ihtimali güçlüdür. Birkaç parça gibi görünen yazı aslında tek bir yazı olup metnin içinde kilisenin banisinin adı da geçmektedir.[1]

Efsane

Klarceti bölgesinde bulunan kiliselerin çoğu yıkılmışken, 19. yüzyılın son çeyreğinde Ebrika Kilisesi’nin ayakta kalmasını köyde yaşayan insanlar şöyle açıklamıştır: “Biz kiliseyi yıkmıyoruz, çünkü atalarımız da yıkmamış. Bu kiliseyi yıkmaya kalkanlar hasta olur ve iyileşmesi mümkün değil. Bir zamanlar Osmanlı paşasının emriyle kiliseyi yıkmaya gelmişler. Çünkü paşaya köyde yaşayan Gürcülerin kiliseyi yıkmayıp gizlice ibadet ettikleri, mum yaktıkları şikâyet edilmiş. Bu şikâyeti yapan hoca balyozla kilisenin çatısına çıkıp binayı yıkmak istemiş. Ne var ki balyozu kubbeye indirdiği anda yuvarlanıp yere düşmüş. Kemikleri un ufak olmuş ve orada ölmüş. O gün bugündür bu kiliseye kimse elini sürmeye cesaret edemiyor.”[5]

Kaynakça

1. Buba Kudava, მამაწმინდის ეკლესიის საქტიტორო წარწერა (Mamatsminda Kilisesi’nin Ktetor Yazıtı) (Gürcüce), Georgian Antiquities, 1916, sayı 19, sayfa 144-162.
2. "მამაწმინდის ეკლესია (Mamatsminda Kilisesi)".
3. Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 144.
4. "İbrikli Kilisesi".
5. Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 144-145.