Kimya mühendisliği tarihi

Kimya mühendisliği 19. yüzyılda, "endüstri kimyası" ile uğraşanlar tarafından geliştirilmiş bir disiplindir. Sanayi Devrimi'nin öncesinde, endüstri kimyasalları ve tüketici malları (örneğin sabun) ağırlıklı olarak kesikli üretim yöntemiyle üretiliyordu. Kesikli üretim emek yoğun bir işlemdir. Bunun başlıca sebebi kesikli üretim yöntemi kullanan üretim tesislerinde bulunan pek çok ünite operasyonunun manüel kullanım gerektirmesi ve sonuç olarak iş gücüne ihtiyaç duyulmasıdır. Kesikli üretim boyu gerçekleştirilen fiziksel ve kimyasal işlemlerin sonunda satılabilir bir ürün sağlamak için elde edilen ürün izole edilebilir, saflaştırılabilir ve test edilebilir. Kesikli üretim işlemleri iş ve ekipman kullanımında verimsiz olmasına rağmen bugün hâlâ farmasötikal ara ürünler gibi değerli ürünlerin, parfüm ve boya gibi özel ve formüle edilmiş ürünlerin üretiminde kullanılmakta ve kâr elde edilebilmektedir. Kimya mühendisliği tekniklerinin üretim prosesi geliştirmesi üzerine uygulanması ile kimyasallar artık sürekli bir üretim hattında kimyasal işlemler ile daha büyük miktarlarda imal edilebilmektedir. Sanayi Devrimi, kesikli üretimden sürekli üretime geçişin başladığı dönemde ortaya çıkmıştı. Bugün ticari kimyasallar ve petrokimyasallar büyük çoğunlukla sürekli üretim prosesleri ile imal edilirken, özel kimyasallar, ince kimyasallar ve ilaçlar kesikli üretim yöntemleri ile üretilmektedir.

Köken

Sanayi Devrimi, soda külü gibi dökme kimyasallarda hem miktar hem de kalite bakımından talepte büyük bir yükselişe yol açtı.[1] Bu iki anlama geliyordu:

1. Faaliyetin büyüklüğü ve operasyonun etkinliği artırılmalıydı.
2. Devamlı üretim işlemi gibi, kesikli üretime alternatif operasyonların incelenmesi gerekiyordu.

İlk kimya mühendisi

Endüstriyel kimya 1800'lerde uygulanmaktaydı ve İngiltere'deki üniversitelerdeki çalışmalar, 1848'de Friedrich Ludwig Knapp, Edmund Ronalds ve Thomas Richardson'ın Kimyasal Teknoloji adlı kitabı ile başladı.[2] 1800'de kimyasal işlemleri kontrol etmek için kullanılması gereken mühendislik ilkeleri ayrı bir mesleki faaliyet olarak tanınmıştı. Kimya mühendisliği ilk olarak Manchester Üniversitesi'nde George E. Davis'in 1887'de endüstriyel kimya uygulamalarını çeşitli yönlerini ele aldığı on iki derslik kimya mühendisliği eğitim kursu ile bir meslek olarak kurulmuştur.[3] Bugün ise kimya mühendisliği bir ana mühendislik dalıdır ve çeşitli endüstrilerde kimya mühendisleri kilit rol oynamaktadır. Tecrübeli kimya mühendisleri National Society of Professional Engineers'ın desteğiyle ABD'de lisanslı "Profesyonel Mühendis" olabilirler veya Birleşik Krallık'ta kurulmuş Kimya Mühendisleri Enstitüsü aracılığıyla "sözleşmeli" kimya mühendisi statüsü kazanabilirler.

Türkiye'de kimya mühendisliği

Türkiye’de modern kimyanın geçmişi ve kimya mühendisliğine geçiş

Elmacı'ya göre "Modern kimya Türkiye’ye mühendislik ve tıp eğitiminin kurumsallaşmasına paralel olarak girmiştir."[4] Osmanlı döneminde, 1917 senesine kadar kimya eğitimi mühendislik ve tıp eğitimi içerisinde sürdürülmüştür. Kimyager Derviş Paşa’nın Usul-ı Kimya (1848), Kırımlı Aziz’in Kimyâ-i Tıbbî (1868-1871), Tıbbiye hocalarından Ali Rıza’nın Kimya-i Uzvi (1901) adlı kitapları, Osmanlı'da kimya alanında yayınlamış ilk kitaplardandır.[5] Türkiye'de düzenli kimya eğitimine geçilmesi 1915 yılındaki reformlar ile gerçekleşmiştir. Bu reformlarda kimya dersleri için Dârülfünun'da ayrı bir bina ayrılmıştır ve burada kurulan yeni enstitüye “Yerebatan Kimya Darülmesaisi” adı verilmiştir. Türk hocalar ve Fritz Arndt gibi pek çok Alman hoca bu enstitüde organik kimya, inorganik kimya ve sınai kimya dersleri vermişlerdir. Ancak kimya eğitiminin sistematikleşmesi 1917 yılında kurulan "Kimya Enstitüsü" ile gerçekleşmiştir.[6]

"1917’den 1933’e Dârülfünun’da, 1933’den 1935’e İstanbul Üniversitesi’nde “Kimyager Diploması” verilmiştir. Türkiye’de kimya mühendisliğine geçişin dönüm noktası ise, 25 Nisan 1935 tarihli Fen Fakültesi Meclisi toplantısında alınan karar olmuştur."[7] Alınan karar ile üç yıllık kimyagerlik öğretimi dört yıllık kimya mühendisliği öğretimine dönüştürülmüştür.[8]

Türkiye'de modern kimya mühendisliğine geçiş ve geleneğin yerleşmesi

Üniversite reformu ile beraber 1935 yılına gelindiğinde, İstanbul Üniversitesi'nden belli sertifikaları alan ve sınavları geçen öğrencilere kimya mühendisliği diploması verilmesini sağlayan Fen Fakültesi Kimya Mühendislik Tedrisat ve İmtihan Talimatnamesi hayata geçmiştir.[9] Uzun yıllar kimya mühendisliğinde Alman usulünü izleyen üniversiteler, 1950'li yıllardan itibaren Amerikan usulünü esas aldılar.[10] İstanbul Teknik Üniversitesi’nde Kimya Mühendisliği eğitimi, 4 yıllık lisans programı şeklinde 1958 yılında İTÜ Teknik Okulu Kimya Şubesinde başlamış, Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde de Kimya Mühendisliği Bölümü aynı tarihte açılmıştır. Robert Kolej Mühendislik Yüksek Okulu'nda kurulan kimya mühendisliği bölümü de 1971'de millileştirilip Boğaziçi Üniversitesi'ne aktarılmıştır.[11][12][13]

Mesleki dernekler

İlk girişim 1880'de, Londra'da bir "Kimya Mühendisliği Derneği" oluşturmak içindi. George E. Davis bir Kimya Mühendisliği Derneği kurmaya çalışmıştı ancak bunun yerine derneğin ismi Kimya Endüstrisi Derneği olmuştu, kendisi de derneğin ilk sekreteriydi.[14] 1908'de Amerikan Kimya Mühendisleri Enstitüsü (AIChE), 1922'de İngiltere merkezli Kimya Mühendisleri Enstitüsü (IChemE) kuruldu.[15] Bu iki kuruluşun da uluslararasında önemli üyeliği vardır. Türkiye'de 1954 yılında, TMMOB'a bağlı olarak Kimya Mühendisleri Odası kurulmuştur.[16]

Kaynakça

1. Kostick, Dennis (1998). "The origin of the U.S. natural and synthetic soda ash industries" 9 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF). Wyoming State Geological Survey Public Information Circular. 39. Retrieved 19 February 2018.
2. Ronalds, B.F. (2019). "Bringing Together Academic and Industrial Chemistry: Edmund Ronalds' Contribution". Substantia. 3(1): 139–152.
3. Delgass; et al. "Seventy-Five Years of Chemical Engineering" 18 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Purdue University. Retrieved 13 August 2013.
4. İrfan Elmacı, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 27 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., XVII/2 (2016): 115-130
5. İlhan Tekeli, Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, s. 156-158.
6. “Kimya ilmi ve tedrisatı”, Kimya Annali, c.4, sayı 20, Birinci Kânun 1939, İstanbul, 1939, s. 22.
7. İrfan Elmacı, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 27 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., XVII/2 (2016), syf 121.
8. E. Dölen, Türkiye Üniversite Tarihi, Cilt 4: İstanbul Üniversitesi 1933-1946, s. 478.
9. Fen Fakültesi Kimya Mühendislik Tedrisat ve İmtihan Talimatnamesi, s. 5, 6.
10. M. Orhun, Teknik Formasyon ve Kimya Mühendisliği, s. 155.
11. "Arşivlenmiş kopya". 1 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019.
12. "Arşivlenmiş kopya". 26 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019.
13. "Arşivlenmiş kopya". 27 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019.
14. Swindin, N. (1953). "George E. Davis memorial lecture". Transactions of the Institution of Chemical Engineers. 31.
15. W. F. Furter (1980) A Century of Chemical Engineering, Plenum Press (NY & London) ISBN 0-306-40895-3
16. "Arşivlenmiş kopya". 11 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2019.