Şempanze

Şempanze, Afrika'daki Kongo Nehri ve çevresine yayılış göstermiş olan Pan cinsine mensup iki insansı maymun türüne verilen genel ad.

Şempanzeler ve bonobolar[1]
Yaşadığı dönem aralığı: 5,333-0 Ma
Pliyosen-Günümüz 
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Sınıf: Mammalia
Takım: Primates
Alt takım: Haplorhini
İnfra takım: Simiiformes
Familya: Hominidae
Alt familya: Homininae
Oymak: Hominini
Alt oymak: Panina
Cins: Pan
Oken, 1816
Tip tür
Bayağı şempanze = Pan troglodytes
Türler

Pan troglodytes

Pan paniscus
Pan troglodytes (Bayağı şempanze) ve Pan paniscus (bonobo, kırmızılar) türlerinin dağılımı
Sinonimler

Troglodytes E. Geoffroy, 1812
Mimetes Leach, 1820
Theranthropus Brookes, 1828
Chimpansee Voight, 1831
Anthropopithecus Blainville, 1839[2]
Hylanthropus Gloger, 1841
Pseudanthropus Reichenbach, 1862
Engeco Haeckel, 1866

Fsihego DePauw, 1905

Kongo Nehri, bu iki tür arasında doğal bir çizgi oluşturur:[3]

Şempanzeler; goriller, insanlar ve orangutanlarla birlikte Hominidae familyasına mensuptur. 6 milyon yıl önce insanın atasından ayrılan şempanzeler, bu bağlamda insanın yaşayan en yakın akrabasıdır. Günümüzde yaşayan iki şempanze türü ile insanlar, Hominini oymağını oluştururlar. Panina alt-oymağının bilinen tek üyeleri olan şempanzelerin bu iki türü, yaklaşık bir milyon yıl önce birbirlerinden ayrılmıştır.

Evrimsel tarih

Evrimsel akrabalık
Hominoidea'deki taksonomik ilişkiler. Homo insan türlerini, Pan şempanze türlerini, Gorilla goril türlerini, Pongo orangutan türlerini, Hylobatidae ise gibon türlerini kapsar.

Pan cinsi, içinde insanın da bulunduğu Homininae alt-familyasına aittir. Bu cinse mensup iki tür, insanın yaşayan en yakın akrabalarıdır. Şempanze ile insanın atalarının altı milyon yıl önce birbirinden ayrıldığı bilinmektedir.[4] Mary-Claire King'in 1973'te yürüttüğü bir çalışmada, şempanze ve insanın %99'luk bir oranda DNA benzerliğine sahip olduğunu tespit edildi.[5] Ancak daha sonraları kodlamayan DNA'ların da hesaba katıldığı ayrıntılı çalışmalarla bu oranın %94 olduğu görüldü.[6] Geçmişte troglodytes ve paniscus türlerinin, günümüz insanı olan sapiens ile beraber Pan yerine Homo cinsine dahil edilmesi önerildi.

Fosiller

Geçmişte birçok eski insan fosili bulunduysa da, 2005 yılına kadar herhangi bir eski şempanze fosiline rastlanmadı. Doğu Afrika'da bulunan bu şempanze fosilleri, şempanzelerin günümüzde yaşadığı Orta ve Batı Afrika'yla örtüşmediği görüldü. Ancak daha sonraları Kenya'dan da şempanze fosilleri bildirilince, Pan cinsinin ve insanların ortak atalarının bu bölgede Orta Pleistosen'de beraber yaşadığı ortaya çıktı.[7]

Anatomi ve fizyoloji

Erkek bayağı şempanzeler 70 kg'ye ve ayağa kalktıklarında 1,7 m uzunluğa erişebilirken, dişilerin boy ve kilosu biraz daha düşüktür. Bayağı şempanzelerin uzun kolları, iki yana doğru açıldığında kendi vücut uzunluklarının 1,5 katına erişebildiği gibi, şempanzelerin kolları bacaklarından daha uzundur.[8] Bonobolar, bayağı şempanzeden biraz daha küçüktür ancak daha uzun kol ve bacaklara sahiptir. Her iki tür de bu güçlü uzun kollarını ağaca tırmanmak için kullanır. Şempanzeler yerde dört uzuvları üzerinde yürür ve el bileklerini ters döndürerek desteklik sağlarlar. Şempanzelerin geniş tabanlı ve kısa parmaklı ayakları, orangutanlara göre daha çok yürümeye elverişlidir. Ayrıca ellerinde herhangi bir nesne varken iki ayak üzerinde ileri doğru yürüyebilme yetileri vardır. Kürkleri siyah olan şempanzelerin kuyrukları olmadığı gibi, yüzlerinde, parmaklarında, avuç içlerinde ve ayak tabanlarında kıl bulunmaz. Şempanzelerin gözlerinin üzerinde, kaş hizasında bulunan bir kemik, bu canlıların kafasının geriye doğru çekilen bir görüntüye sahip olmasına neden olur. Ayrıca burunları düzdür. Her ne kadar çeneleri dışa dönük olsa da, şempanzelerin dudakları sadece surat astıkları zaman dışa döner. Şempanze beyninin boyutu, insan beyninin yarısı kadardır.[9]

Şempanze testisleri 110 g ile diğer insansılarla karşılaştırıldığında (gorillerin 28 g, insanların 43 g) belirgin bir biçimde daha büyüktür. Bu durum çokkocalılığın hakim olduğu şempanze topluluklarında beliren sperm rekabeti sonucunda ortaya çıkmıştır.[10]

Yüzde açığa çıkan deri rengi, pembeden siyaha kadar değişkenlik göstermektedir. Ancak genel olarak bakıldığında, deri rengi, yaşlandıkça koyulaşır. Bonoboların görece daha uzun kolları vardır ve bayağı şempanzelere göre dik yürümeye daha çok yatkındır. Chicago Üniversitesi'nin yaptığı bir çalışmada şempanze toplulukları arasında önemli genetik farklılıklar gözlendi.[11]

Şempanzeler ergenliğe 8 ilâ 10 yaşları arasında girerler. Doğal ortamda 40 yaşından fazla yaşayamasalar da, kafeste tutulan şempanzelerin 60 yaşından fazla yaşayabildikleri bilinmektedir.

Davranış
Bonobo

Her ne kadar anatomik açıdan bayağı şempanzelerle bonobolar arasında farklılıklar çok büyük olmasa da, cinsel ve sosyal davranış yönlerinden önemli farklılıklar gözlemlenmektedir. Bayağı şempanzeler hepçil olup karmaşık sosyal ilişkiler içeren toplu avlanma etkinlikleri gösterirler. Ancak bonobolar genelde meyveyle beslendikleri gibi, daha eşitlikçi, şiddetten uzak, anaerkil ve cinsel açıdan yenilikçi davranışlar gösterirler.[12] Bonobolar sıklıkla seks yaparlar ve biseksüellik bu topluluklar arasında her iki cinsiyet için de çok yaygındır. Bonobolar cinselliği çatışmaları önlemek veya çözmek için kullanırlar. Bunun yanında farklı şempanze toplulukları arasında alet kullanma yetileri de farklılık gösterir.[13]

Bayağı şempanzeler, bonobolara göre daha fazla sinirlidir.[14]

Zeka
Şempanze beyin diyagramı

Şempanzeler aletler yapıp bunları besin kaynaklarına ulaşmak veya sosyal gösteriler yapmak için kullanırlar. Bu canlıların birlik, sosyal etkinlik ve mevki gerektiren karmaşık ve özel avlanma stratejileri bulunur. Bu tür eylemler içinde sosyal açıdan etkileyici, yönlendirici ve hile yapıcı davranışlar gösterirler. Bunun yanında sembol kullanmayı öğrenebilirler ve insan dilini bazı basit hatlarıyla algılayabilirler. Ayrıca sayıları ve sayı dizilerini öğrenebildikleri gibi,[15] gelecek hakkında kararlar verebilirler.[16]

Alet kullanımı

Şempanzeler hakkındaki en önemli keşiflerden biri, Ekim 1960'ta Jane Goodall'ın gözlemlediği alet kullanma yetisidir. Son araştırmalara bakıldığında, bu canlıların 4.300 yıl kadarlık bir süredir taş kullanabildiği görülmektedir.[17] Şempanzelerin kullandığı alet arasında termitler için kullandıkları çubuklar da yer almaktadır.[18] Yine son gözlemlere bakıldığında bayağı şempanzelerin dişleriyle sivrilttikleri taşlarla avlandıkları belirlenmiştir.[19][20] Şempanzelerin bu alet kullanma özelliklerinin keşfinden önce, sadece insanın bu yeteneği sahip olduğu düşünülmekteydi. Ancak günümüzde şempanze dışında da birçok alet kullanabilen canlı bilinmektedir.[21][22]

Empati
Anne şempanze ve yavrusu

Son yapılan çalışmalarda, şempanzelerin grup içinde fedakâr davranışlarda bulunduğu gözlemlendi.[23][24][25] Şempanzelerdeki manevi değerlere ilişkin bulgular arasında yas tutma, "romantik aşk yaşama", "yağmur dansı", göl üzerinde batan güneşi izleme gibi doğaya hayranlık, merak ve yabani hayata saygı gibi özellikler görülmektedir. Şempanzeler, beslenen kaplumbağalar gibi diğer canlılara saygı ve empati göstermektedir. Ayrıca bu canlılarda "animizm" ve "yap-inan oyunu"nun bulunduğu bilinmektedir.[26]

İletişim

Şempanzeler, insanların sözsüz iletişimine benzer iletişim özelliklerine sahiptir. Vokalizasyonlara, jestlere ve mimiklere sıkça başvuran bu canlıların beyinleri üzerinde yapılan araştırmalara bakıldığında şempanzelerin beyinlerinde dil-iletişim ile ilgili bölgenin, insan beynindeki Broca bölgesi ile birebir örtüştüğü görülmektedir.[27]

Dil çalışmaları
Bir şempanzenin yandan görünümü

Bilim insanları uzun yıllar boyunca dil öğrenme yeteneğinin sadece insanlarda bulunan özel bir yetenek olduğunu düşündü ve bu hipotezi test etmek üzere büyük insansılara dil öğretmeye çalıştı. Allen ve Beatrice Gardner tarafından 1960'larda yürütülen ilk denemelerden birinde 51 aylık çalışma sonucunda "Washoe" adlı bir şempanzeye Amerikan İşaret Dili öğretildi. Gardner'lar, bu şempanzenin 151 işareti öğrendiğini ve bunu diğer şempanzelere kendiliğinden öğrettiğini belirtti.[28] Daha uzun süre öğrenime devam eden Washoe, 800'den fazla işaret öğrenmeyi başardı.[29]

Günümüzde halen başta Noam Chomsky ve David Premack olmak üzere birçok bilim insanının, insansıların dil öğrenme yetileri üzerine açtığı tartışmalar bulunmaktadır. Washoe'nun ilk verilerinden sonra diğer birçok insansıyla yapılan çalışma, değişik başarılar elde etti.[30] Bunlardan biri Columbia Üniversitesi'nden Herbert Terrace'ın yetiştirdiği Nim Chimpsky adlı şempanzedir. Bu şempanzeyle yapılan çalışmaların ilk raporları olumlu sonuçlar verdiyse de, Kasım 1979'da çalışmaları tekrar inceleyen ekip, şempanzenin aslında bu yeteneklerini taklite borçlu olduğunu fark etti. Terrace bunun ardından şunları söyledi: "Dil öğrenme yetisi, halen sadece insanlar için temel bir ayırt edici özellik."[31]

Bellek

Kyoto Üniversitesi'ndeki Primat Araştırma Enstitüsü'nün sürdürdüğü otuz yıllık bir çalışma sonucunda, şempanzelerin 1-9 arasındaki sayıları, ifade ettiği değerle beraber öğrenebildiği belirlendi. Bir bilgisayar ekranına rastgele kutucuklar halinde yansıtılan rakamlar, birkaç saniye sonra kaldırılarak şempanzelerin bu sırayı tekrar seçmeleri istendi. Bu yolla bu canlıların görsel bellek yeteneklerinin bulunduğu görülmüştür. Japonya'da bulunan Ayumu adlı bir şempanzenin, bu testi birçok insandan daha iyi çözdüğü görüldü. Öyle ki, dünya hafıza şampiyonu Ben Pridmore bile bu testteki birçok denemede yanıldı.[32]

Gülme
Genç şempanzeler oynarken

Gülme yeteneği sadece insanlara özgü değildir. Ancak insan ve şempanze gülüşü arasında, insanın konuşma adaptasyonları nedeniyle belirgin farklar bulunur. Ayna testi ile ölçülen öz-farkındalık testini geçen canlılarda gülme yeteneği daha belirgindir.

Şempanzeler, goriller ve orangutanlar, güreşildiğinde, kovalamacılık oynadığında, gıdıklandığında ve çeşitli fiziksel temaslarla gülme benzeri bir tepki gösterir. Bu durum çeşitli yabanî ve tutsak şempanzelerde de belgelenmiştir. Bayağı şempanzelerin gülmeleri insanlarca hemen algılanamaz. Çünkü bu türün gülmesi basit ve sık nefes alıp verme şeklindedir. İnsan-dışı primatların neşe ve eğlenceyi hissettiklerini gösteren belgeler mevcuttur. Bir çalışmada, insan ve bonobo bebekleri gıdıklanarak çıkardıkları sesler kaydedildi. Her ne kadar bonobo bebeğinin gülüşü daha yüksek frekansa ulaşsa da, her iki bebeğin de sesinin benzer bir kalıpta yinelendiği ve yüz ifadelerinin benzerlikler taşıdığı görüldü. Koltukaltı, karın gibi yerler hem insanlarda, hem şempanzelerde, ortak gıdık alma yeridir. Gıdıklandıkları zaman şempanzelerin aldığı mutluluk yaşa bağlı değildir.[33]

Çatışmalar
Tanzanya'daki Mahale Ulusal Parkı'nda bulunan erkek şempanzeler

Yetişkin bayağı şempanzeler, özellikle erkekler, oldukça sinirli olabilirler. Bu türün kendine ait bölgeleri oldukça önemlidir ve bu yüzden diğer şempanzeleri öldürebilirler.[34] Şempanzelerin ayrıca diğer küçük maymunları da avladığı veya avlamaya çalıştığı[35][36][37] ve bu maymunların etlerini kendi topluluklarında bir "sosyal araç" olarak kullandıkları görülmüştür.[38] Şubat 2009'da Travis adında evcil bir şempanze, Stamford, Connecticut, ABD'de bir kadını yaralayıp sakat bırakınca, ülkede evcil primat satışı yasaklandı.[39]

İnsan ilişkileri

Tarih
Gregoire: 62 yaşına ulaşmış bir şempanze

Afrikalılar, şempanzelerle bin yıldan uzun süredir iletişim içindedir. Şempanzelerin başta Kongo Demokratik Cumhuriyeti olmak üzere çeşitli köylerde evcil olarak beslendiği bilinmektedir. Ancak günümüzde D. Kongo Cumhuriyeti'nde bulunan Virunga Ulusal Parkı'ndaki otoriteler, evcil şempanzlere el koymaktadır.[40] Avrupalılar ile şempanzelerin bilinen ilk teması, 1600'lerde, bugünkü Angola'da gerçekleşti. Portekiz Ulusal Arşivi'nde (Torre do Tombo) saklanan Portekizli kâşif Duarte Pacheco Pereira'nin (1506) günlüğü, kendi araçlarını yapıp kullanan bu canlılardan bahseder.

"Şempanze" adının ilk kullanımı 1738'de gerçekleşti. Bu isim, Tşiluba dilinde geçen, muhtemelen "taklitçi adam" veya "insansı" anlamına gelen "kivili-çimpenze" teriminden gelmektedir.[41] Daha sonraları biyoloji uzmanları, bu canlı için Pan adlı cinsi tayin ettiler. Aslında şempanzeler ve bazı insansılar, çok antik Batılı ve Arap hikâyelerinde belli belirsiz geçmektedir. Ancak tüm bunlar efsanevi ve dönem bilincinin uç sınırlarındadır. İnsansılar, Aristoteles tarafından betimlendiği gibi, İngilizce İncil'de Süleyman peygamber tarafından toplanan canlılar olarak bahsedilmektedir. (1 Kings 10:22. İbranice qőf kelimesi, bir maymunu tanımlıyor olabilir.) Maymunlar, Kur'an'da A'raf Suresi 166. Ayet'te (7:166) şu şekilde geçmektedir: "Kibirlenip de kendilerine yasak edilen şeylerden vazgeçmeyince onlara: Aşağılık maymunlar olun! dedik."

Bilinen ilk kıtalararası yolculuk yapan şempanze, Angola'dan alınıp 1640'ta Frederick Henry, Oranj Prensi'ne hediye olarak verildi. Bunu izleyen yıllarda diğer şempanzeler de Avrupa'ya ayak bastı. Dönemin bilim insanları, bu ilk misafirlere bakarak, şempanzeleri "pigme" olarak tanımladı ve insana benzer özelliklerinin altını çizdi. Bunu izleyen yıllarda Avrupa'daki hayvanat bahçelerine yeni şempanzeler getirildi.

Hugo Rheinhold'un Affe mit Schädel ("Kafatası ve şempanze") adlı eseri. 19. yüzyılda şempanzelere ne gözle bakıldığını açıklayan örneklerden biridir.

Darwin'in doğal seleksiyon teorisi (1859 yılında yayımlandı) şempanzeler üzerinde bilimsel bir ilgi uyandırdı. Bunu izleyen dönemde uzun çalışmalar yapıldı. İnsanla şempanzenin akrabalığını tartışmak üzere başta davranışlar olmak üzere incelemeler başlatıldı. Bazı durumlarda şempanze zekası olduğundan çok daha fazla abartıldı. Kayda değer bir bilimsel verinin üretilemediği 19. yüzyılın sonunda, şempanzeler insanlar için büyük bir gizem olarak kaldı.

Los Angeles Hayvanat Bahçesi'nde bir şempanze

20. yüzyıl, şempanzeler üzerinde sıkça bilimsel araştırmaların yapıldığı bir asır oldu. 1960'lardan öncesine kadar şempanzelerin doğal hayattaki davranışları hakkında hemen hemen hiçbir veri yoktu. 1960 yılının Temmuz ayında Jane Goodall, Tanzanya'nın Gombe ormanlarında, şempanzelerle yaşamak üzere yerleşmesiyle, ilk belirgin veriler toplanmaya başladı. Goodall özellikle Kasakela şempanze topluluğu'nun davranışlarını inceledi. Şempanzelerin alet kullanmadaki üstün yeteneklerinin fark edilmesi, geniş ses getirdi. İlk tutarlı çalışmalar psikoloji alanında ünlü ikili Wolfgang Köhler ve Robert Yerkes tarafından yapıldı. Bu iki araştırmacı, bir laboratuvar kurup meslektaşlarıyla beraber, şempanzelerin entelektüel ve bilişsel yeteneklerini araştırmaya koyuldu. Uygulanan testler bir muza erişmek için karmaşık yollar hazırlamak gibi görece yüksek zeka düzeyi gerektirmekteydi. Yerkes, şempanzeler üzerinde II. Dünya Savaşı'na kadar çalıştı. Köhler de beş yıllık çalışmasının ardından Mentality of Apes adlı kitabını Yerkes'in çalışmaya başladığı sene olan 1925'te yayımladı. Kitapta şempanzelerin belirgin üstün zeka gerektiren davranışlarının insanlara çok benzerlik gösterdiği belirtilmektedir.[42]

Ağustos 2008'de yayımlanan American Journal of Primatology adlı yayında, Tanzanya'daki Mahale Ulusal Parkı'nda yapılan araştırmalara değinildi. Bu araştırmalara göre, şempanzelerin, insanların yakalandığı pek çok hastalığın aynısına yakalanabildiği sonucuna varıldı.[43]

Çalışmalar
Enos, 1961 yılında uzaya çıkmak üzere Mercury-Atlas 5 kapsülüne yerleştirilirken

Kasım 2007 itibarıyla, ABD'deki çeşitli laboratuvarlarda 1.300'ü şempanze olmak üzere 3.000'in üzerinde büyük insansı yaşamaktadır.[44] Birçok laboratuvarda şempanzeler,[45] enfeksiyonlar için aşılama bulmak adına, ameliyat ve biyopsi denemeleri adına veya uyuşturucu testi adına kullanılmaktadır.[46] Federal olarak desteklenen iki laboratuvarda şempanzeler kullanılır: Atlanta'daki Emory Üniversitesi'nde yer alan Yerkes Ulusal Primat Araştırma Laboratuvarı ve San Antonio'daki Güneybatı Ulusal Primat Merkezi.[47] Günümüze kadar beş yüz şempanze, laboratuvarlardan emekli olarak ABD ve Kanada'daki çeşitli barınaklara yerleştirildi.[45]

Biyomedikal araştırmalar için şempanzelerin kullanımı, yıllardır denenen bir yöntemdir.[48] Şempanze genomunun yayımlanmasıyla beraber, bu canlıların laboratuvar ortamlarında arttırılması için planlar yapılmaya başlandı.[47][49]

Birçok araştırmacı, şempanzelerin kendine özgü ve zeki bir canlı olduğunu, dolayısıyla araştırmalarda kullanılmamaları gerektiğini öne sürmektedir. Kaliforniya Üniversitesi, San Diego'da evrimsel biyolog ve primat uzmanı olan Pascal Gagneux, şempanzelerin insana genetik açıdan benzerliği, öz-farkındalıkları, alet kullanımı gibi özelliklerinden ötürü, insani muamele görmeleri gerektiğini söylemektedir.[47] Bunun yanında, son yapılan çalışmalarda, laboratuvar emeklisi şempanzelerin, posttravmatik stres bozukluğu gösterdiği görülmüştür.[50] Yerkes Ulusal Primat Araştırma Laboratuvarı'nın yöneticisi Stuart Zola ise buna katılmayarak National Geographic dergisine şunları söyledi: "Herhangi bir türe insanca davranmak zorunda bırakılmamızın gereksiz olduğunu düşünüyorum. Bu ister fare, ister şempanze olsun. Ne kadar öyle olsun istesek de, şempanzeler insan değildir."[47]

Dünya üzerinde her geçen gün büyük insansıların araştırmada ve toksikoloji testlerinde kullanılmasını yasaklayan yasalar çıkmaktadır.[51] 2006 itibarıyla Avusturya, Yeni Zelanda, Hollanda, İsveç ve Birleşik Krallık, bu konuda yasaları bulunan ülkelerdir.[52]

Popüler kültür

Şempanzeler popüler kültürde sıklıka kişileştirilirler.[53] Özellikle çocuksu arkadaşlık, kader arkadaşlığı veya palyaçoluk gibi standartlaştırılmış rollerde şempanzeler rol alır.[54] Özellikle insanların sıkça komik bulduğu belirgin yüz ifadeleri, uzun kolları ve hızlı hareketleri, onları palyaçoluk gibi rollerde oynamaya elverişli kılmaktadır.[54] Bunun yanında şempanzeler, insan kıyafetleri giydirilerek sirk benzeri sahne gösterilerinde de rol alırlar.[54]

Televizyon çağında, ABD başta olmak üzere kimi ülkelerde "şempanze hareketi" gibi yeni tarzlar belirdi. Bu tarz programlarda şempanzeler insan gibi giyinirler ve ağızlarını oynatırlar, daha sonra insanlar tarafından bunlar dublajlanır.[53] Bu tarz programlara örnek olarak 1970'lerdeki Lancelot Link, Secret Chimp ve 1990'lardaki The Chimp Channel verilebilir.[53]

TV'de rol alan şempanzeler, genelde insanların cana yakın, komik arkadaşları olurlar. Buna örnek olarak 1950'lerde NBC kanalında yayınlanan Today Show adlı programın sunucusu Dave Garroway'e eşlik eden J. Fred Muggs, 1960'larda Daktari'deki "Judy" veya 1990'lardaki The Wild Thornberrys'deki "Darwin" gösterilebilir.[53] Her ne kadar köpekler (Lassie'deki gibi), yunuslar (Flipper'daki gibi), atlar (The Black Stallion'daki gibi) ve diğer insansılar (King Kong'daki gibi) çeşitli hayvanlar, filmlerin başrollerinde yer almış olsalar bile, şempanzelerin başrol oynadığı filmler pek azdır.[53] Ancak Türkiye'de 1990'ların sonunda yayınlanan "Çarli", Robert A. Heinlein'ın kısa öyküsü "Jerry Was a Man" (1947), David Brin'in 1990'lardaki Uplift serisi ve 1972 yapımı Conquest of the Planet of the Apes filmi gibi örnekler buna istisna olarak verilebilir.[53]

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  1. Groves, C. P. (2005). Wilson, D. E.; Reeder, D. M. (Edl.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3rd bas.). Baltimore: Johns Hopkins University Press. ss. 182-3. ISBN 0-801-88221-4. OCLC 62265494.
  2. Bernard Wood et alii, Wiley-Blackwell Encyclopedia of Human Evolution, June 2013 (single-volume paperback version of the original 2011 2-volume edition), 1056 pp.; 978-1-1186-5099-8
  3. "ADW:Pan troglodytes:information". Animal Diversity Web (University of Michigan Museum of Zoology). 2 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
  4. "Chimps and Humans Very Similar at the DNA Level". News.mongabay.com. 26 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
  5. Mary-Claire King, Protein polymorphisms in chimpanzee and human evolution, Doctoral dissertation, University of California, Berkeley (1973).
  6. "Humans and Chimps: Close But Not That Close". Scientific American. 19 Aralık 2006. 11 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2006.
  7. McBrearty, S. (1 Eylül 2005). "First fossil chimpanzee". Nature. 437 (7055). ss. 105-108. doi:10.1038/nature04008. PMID 16136135. Şablon:Entrez Pubmed.
  8. "Rolling Hills Wildlife Adventure 2005 20 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
  9. "Chimpanzee 28 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008. Archived 28 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2009-10-31.
  10. "Why are rat testicles so big?". 2 Mart 2004. 15 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2009.
  11. "Gene study shows three distinct groups of chimpanzees". EurekAlert. 20 Nisan 2007. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2007.
  12. Courtney Laird. "Bonobo social spacing". Davidson College. 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2008.
  13. "Chimp Behavior". Jane Goodall Institute. 28 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
  14. de Waal, F (2006). "Apes in the family". Our Inner Ape. New York: Riverhead Books. ISBN 1594481962.
  15. "Chimpanzee intelligence". Indiana University. 23 Şubat 2000. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
  16. Osvath, Mathias (10 Mart 2009). "Spontaneous planning for future stone throwing by a male chimpanzee". Current Biology. 19 (5). Elsevier. ss. R190-R191. doi:10.1016/j.cub.2009.01.010. PMID 19278627.
  17. Julio Mercader, Huw Barton, Jason Gillespie, Jack Harris, Steven Kuhn, Robert Tyler, Christophe Boesch (2007). "4300-year-old Chimpanzee Sites and the Origins of Percussive Stone Technology". PNAS. Cilt Feb.
  18. Bijal T. (6 Eylül 2004). "Chimps Shown Using Not Just a Tool but a "Tool Kit"". 20 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2010.
  19. Fox, M. (22 Şubat 2007). "Hunting chimps may change view of human evolution". 12 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2007.
  20. "ISU anthropologist's study is first to report chimps hunting with tools". Iowa State University News Service. 22 Şubat 2007. 12 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
  21. Whipps, Heather (12 Şubat 2007). "Chimps Learned Tool Use Long Ago Without Human Help". LiveScience. 1 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
  22. "Tool Use". Jane Goodall Institute. 21 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
  23. "Human-like Altruism Shown In Chimpanzees". Science Daily. 25 Haziran 2007. 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
  24. Bradley, Brenda (Haziran 1999). "Levels of Selection, Altruism, and Primate Behavior". The Quarterly Review of Biology. 74 (2). ss. 171-194. doi:10.1086/393070. PMID 10412224.
  25. Nature. "Nature 437, 1357–1359 (27 October 2005)". Nature.com. doi:10.1038/nature04243. 30 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
  26. "Appendices for chimpanzee spirituality by James Harrod" (PDF). 27 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
  27. "Communication". Evolve. 1. sezon. § 7.
  28. Gardner, R. A., Gardner, B. T. (1969). "Teaching Sign Language to a Chimpanzee". Science. 165 (894). ss. 664-672. doi:10.1126/science.165.3894.664. PMID 5793972.
  29. Allen, G. R., Gardner, B. T. (1980). "Comparative psychology and language acquisition". Thomas A. Sebok and Jean-Umiker-Sebok (eds.) (Ed.). Speaking of Apes: A Critical Anthology of Two-Way Communication with Man. New York: Plenum Press. ss. 287-329.
  30. "Arşivlenmiş kopya". 15 Ağustos 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
  31. "Skeptic.com". 16 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
  32. The study was presented in a five documentary called "The Memory Chimp", part of the channel's Extraordinary Animals series.
  33. Steven Johnson (1 Nisan 2003). "Emotions and the Brain". Discover Magazine. 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2007.
  34. Walsh, Bryan (18 Şubat 2009). "Why the Stamford Chimp Attacked". TIME. 26 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
  35. "Primates Volume 49, Number 1 / January, 2008 p41-49". Springerlink.com. doi:10.1007/s10329-007-0062-1. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
  36. "Science 23 February 2007: Vol. 315. no. 5815, p. 1063". Sciencemag.org. 23 Şubat 2007. 16 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
  37. "[[Current Biology]] Volume 17, Issue 5, 6 March 2007, Pages 412-417". Sciencedirect.com. doi:10.1016/j.cub.2006.12.042. 8 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009. URL–vikibağı karışıklığı (yardım)
  38. "PLoS ONE. 2007; 2(9): e886". Pubmedcentral.nih.gov. doi:10.1371/journal.pone.0000886. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
  39. Urban, Peter, STAFF WRITER, The Advocate. 2009. House approves primate pet ban. http://www.stamfordadvocate.com/ci_11778339 20 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  40. "Gorilla diary: August - December 2008". BBC News. 20 Ocak 2009. 5 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.
  41. "chimp definition | Dictionary.com". Dictionary.reference.com. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
  42. Goodall, Jane (1986). The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior. Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 0-674-11649-6.
  43. Newswise: Researchers Find Human Virus in Chimpanzees 12 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Retrieved on June 5, 2008.
  44. "End chimpanzee research: overview". Project R&R, New England Anti-Vivisection Society. 11 Aralık 2005. 31 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
  45. "Chimpanzee lab and sanctuary map". The Humane Society of the United States. 7 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
  46. "Chimpanzee Research: Overview of Research Uses and Costs". Humane Society of the United States. 21 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
  47. Lovgren, Stefan. Should Labs Treat Chimps More Like Humans? 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., National Geographic News, September 6, 2005.
  48. Chimps Deserve Better 15 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Humane Society of the United States.
  49. Langley, Gill. Next of Kin: A Report on the Use of Primates in Experiments 28 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., British Union for the Abolition of Vivisection, p. 15, citing VandeBerg, JL et al. "A unique biomedical resource at risk", Nature 437:30-32.
  50. Bradshaw, G.A.; ve diğerleri. "Building an Inner Sanctuary: Complex PTSD in Chimpanzees" (PDF). 9 (1). Journal of Trauma and Dissociation. ss. 9-34. 28 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
  51. Guldberg, Helen. The great ape debate 21 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Spiked online, March 29, 2001. Retrieved August 12, 2007.
  52. Langley, Gill. Next of Kin: A Report on the Use of Primates in Experiments 28 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., British Union for the Abolition of Vivisection, p. 12.
  53. Van Riper, A. Bowdoin (2002). Science in popular culture: a reference guide. Westport: Greenwood Press. s. 19.
  54. Van Riper, op.cit., p. 18.
Ana kaynaklar

Makaleler

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.