Berke (Altın Orda hanı)

Berke Han; 1257-1266 yılları arasında hüküm sürmüş Altın Orda Devleti hanı.

Berke Han
Altın Orda Devletinin Hanı
Hüküm süresi	1256/1257-1266
Önce gelen	Ulakçı Han
Sonra gelen	Mengü Timur
Eş(leri)	Melike Hatun (Alaeddin Keykubad'ın kızı)
Hanedan	Altın Orda Hanedanı
Babası	Cuci
Ölüm	1266 Kura Nehri, Tiflis yakınları
Defin	Saray Berke

Cuci’nin oğlu, Batu Han’ın küçük kardeşidir. Hemen hemen kendisiyle aynı dönemde yaşayan tarihçi Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî'ye göre 1237/38 yılında Moğol ilerleyişi kapsamında Kafkasya’nın kuzeyinde Kıpçaklar'ın kesin yenilgiye uğratıldığı seferde Moğol kuvvetlerini komuta etti. [1] Abisi Batu Han’ın komutasındaki Moğollarca Avrupa topraklarına yapılan seferde yer alırken 11 Nisan 1241’de Macar ordusunun yok edildiği Mohi Muharebesinde bulundu.[2]

İbn-i Haldun, El-Ayni ve El-Kalkaşandi'ye göre tahta geçmeden önce Kübreviyye Şeyhi Seyfeddin Bahârzi'nin sayesinde Müslüman olmuş, Berke Han'ın döneminde yaşamış Afgan tarihçi Cüzcani'ye göre ise zaten Müslüman bir çevrede büyüyen Berke çok daha önceden bu dine ilgi duymakla birlikte Buhara ziyaretinde Seyfeddin Bahârzi'nin etkisiyle kesin olarak İslam'a geçmişti.[3] Berke ileriki yıllarda han olduğunda da Altın Orda tarihindeki ilk Müslüman han olma konumuna ulaşmıştı.

1251 yılında abisi Batu Han tarafından, bir türlü toplanamayan büyük Moğol hanının seçileceği kurultayı toplamakla görevlendirilen Berke, Moğolistan'ın Kodoe Aral denilen yerinde kurultayı toplayarak abisinin iradesi doğrultusunda burada Möngke’nin büyük han seçilmesinde önemli rol aldı.[1] Müslümanlardan ordu kuran Berke, abisi Batu Han döneminde Halife ile Müslüman emir ve beyliklere elçiler göndermeye başlamıştı. 1253 yılında, Büyük Moğol Hanına Fransa kralının elçisi olarak gönderilen Flaman misyoner Rubrucklu William'ın kayıtlarına göre Batu Han, kardeşinin hanlığın komşusu Müslüman hükümdarlarla iletişimden rahatsızlık duymasından dolayı Berke'yi yurtluğu olan Derbent, Dağıstan bölgesinden daha doğuya doğru uzaklaştırmıştı.[3]

Batu Han’ın 1255 yılında ölümünden sonra büyük Moğol hanı Möngke tarafından Hristiyan inancına sahip Sertak Han Altın Orda hükümdarı ilan edilmişti. Karakurum'dan Altın Orda'ya dönmekte olan Sertak Han, dönüş yolu üzerindeki amcası Berke'ye sırf Müslüman olduğu için uğramayarak ona saygısızlık etmişti. Ancak Sertak Han kısa süre sonra hastalanarak ölmesinin akabinde Möngke tarafından Sertak'ın on yaşlarındaki oğlu Ulakçı Han Aldın Orda hanı ilan edilmişti.[4] Ancak Ulakçı'da çok kısa süre hüküm sürebilmiş ve bilinmeyen bir sebeple hayatını kaybetmişti. Dönemin bazı Müslüman yazarlarınca Sertak'ın ölümüne kendisine saygısızlık yapılan Berke'nin dualarının etkili olduğu[3] belirtilmekle birlikte, Sertak ve oğlunun kısa sürede ölümlerinde Berke'nin rolü olduğu yönünde iddialar bulunmaktadır. Berke Han, kısa süren Sertak Han ve Ulakçı Han iktidarlarının akabinde 1256 yılı sonu ya da 1257 yılı başında Altın Orda hanı seçildi.

1257 yılında Rus topraklarında nüfus sayımı yaptıran Berke Han, 1259 yılında o tarihe kadar nüfus sayımı yapılmamış Novgorod Knezliğinde de sayım yaptırmak isteyince Novgorodlular'ın ayaklanmıştı. O da kendisine tabi Aleksandr Nevskiy'i görevlendirerek ayaklandırmayı bastırttığı gibi Novgorod'u da itaat altına alarak vergiye bağladı.[5] Galiçya- Volhinya Kralı Daniel’in yeni kaleler inşa ederek isyana başlaması üzerine 1259/60 yılında Burundai’yi görevlendirerek Batı Ukrayna-Litvanya-Polonya topraklarındaki Lublin, Sandomierz, Sieradz, Zawichost, Krakow ve Bytom gibi şehirler yakılıp yağmalandı.[1] Yapılan sefer sonucunda buralarda hanlığın etkinliğini yeniden sağladı.

Berke ilk yıllarında İlhanlılar ile yakın ilişki içindeydi. Hatta Hülagü Han’ın İran ve Suriye seferlerine de askeri destekte bulundu. Ancak Hülagü Han'ın ele geçirilen Azerbaycan'dan pay vermeyip kendi topraklarına katması üzerine bu verimli ve zengin topraklar nedeniyle onunla arası bozuldu. Bir süre sonra Azerbaycan ve Gürcistan toprakları üzerinde İlhanlılar ile hakimiyet mücadelesine başlayan Berke Han ile İlhanlılar'ın diğer düşmanı Memlük sultanı Baybars ortak hareket etmek amacıyla karşılıklı olarak elçiler göndermeye başlamıştı. 1262 yılında İlhanlılar üzerine düzenlenen askeri seferde yeğeni Emir Nogay idaresindeki ordusu İlhanlı birliklerini başlarda yensede sonrasında Hülagü Han komutasındaki İlhanlı ordusuna yenildi.[1] Aynı yılın Aralık ayında, iki hükümdarın başındaki orduların karşılaştığı ana savaşta da Hülagû Han galip geldi. Hülagü Han’ın emriyle kaçan Altın Orda kuvvetlerini takibe koyulan İlhanlı birliklerinin yağma ve eğlenceye düşmesinden faydalanan Berke Han, zorda olsa yeniden asker toplayarak ani bir saldırı ile 13 Ocak 1263'te Terek Irmağı yakınlarda yaşanan muharebede İlhanlı güçlerini yenilgiye uğrattı.[6]

Berke Han, İlhanlılar ile mücadele halindeyken 1262 yılında Rostov, Yaroslavl, Suzdal ve Vladimir halkları fazla vergilerden duydukları rahatsızlık sonucu isyan başlatmıştı. İlhanlı seferi nedeniyle zor bir durumda olan Berke Han ilk başlarda gerekli müdahalede bulunamadı. Ancak İlhanlı mücadelesinin sonlanmasının akabinde Ruslar’ı cezalandırma seferi hazırlığındayken Aleksandr Nevskiy’in arabuluculuğu sayesinde seferden vazgeçti. Yapılan görüşmeler sonucunda vergilerin toplanması ve Han'a sunulması da bizzat knezlerin sorumluluğuna bırakıldı.

1263 yılında Berke Han, İlhanlılar’a karşı Memlüklü sultanı Baybars ile ittifak kurdu. Bu ittifaka İlhanlılardan kaçarak Bizans’a sığınmak zorunda kalan Anadolu Selçuklu eski hükümdarı II. İzzeddin Keykavus’da katılmıştı. Berke Han, İzzettin Keykavus’un halası ile evli olduğundan ona yakınlık duymakta ve yeniden Anadolu Selçuklu tahtına geçmesi için desteklemekteydi.[7] Bu esnada Hülâgû’den çekinen Bizans İmparatoru VIII. Mihail’in, İzzettin Keykavus’u Ainos kalesine hapsetmesi üzerine Berke Han, ordusunu Ainos üzerine gönderdi. Moğol güçlerinin kuşatmasına dayanamayacağını anlayan kale savunucuları II. İzzeddin Keykavus’u 1264 yılında bırakmak zorunda kaldı.[8]

Arık Böke ile Kubilay Han’ın 1260-1264 yılları arasında Moğol İmparatorluğu’nun idaresi için yaşanan iç savaşta Arık Böke’yi destekleyen Berke Han, tahta Kubilay’ın geçmesiyle büyük hanlıkla olan ilişkisini kesti. Bu arada kendisine bağlı Harezm bölgesini işgal eden Çağatay Hanlığı Hanı Algu ile de ilişkileri bozuldu. Çağatay Hanlığı için Algu ve Kaydu arasında yaşanan çatışmalarda Kaydu’yu desteklemekle birlikte, İlhanlılarla olan mücadeleden dolayı çatışmalara tam olarak müdahil olamadı.[9]

1265 yılında Bulgar Çarı Konstantin Tih’in yardım talebi üzerine, Emir Nogay idaresinde büyük bir orduyu Bizans üzerine yolladı. Yapılan savaşta Bizans kuvvetleri bozulup geri çekilirken VIII. Mihailde güçlükle İstanbul’a dönebildi.[8]

1265 yılı başlarında Hülagû Han’ın ölümü üzerine Emir Nogay komutasındaki Altın Orda kuvvetleri Derbent üzerine harekete geçirtti. Ancak 20 Temmuz 1265'te Aksu Irmağı kenarında yaşanan çatışmada ordusu yenilgiye uğrayıp çekilmek zorunda kalınca kendisi 300.000 kişilik büyük bir orduyla İlhanlılar üzerine sefere çıktı. Kura Nehri'ne karşılaştığında yeni İlhanlı hükümdarı Abaka Han onun askeri gücü nedeniyle doğrudan bir çatışmadan kaçınarak tüm köprüleri yıktırttı. Nehrin karşısına geçemeyen Berke Han, bunun üzerine Tiflis dolaylarından Azerbaycan topraklarına girmek için harekete geçtikten kısa bir sonra yolda hastalanarak hayatını kaybetti.[10]

Berke Han öldüğünde, arkasında iç huzurunu sağlamış, Müslümanlaşmış ve barındırdığı yoğun Kıpçak nüfusu nedeniyle giderek Türkleşen bir imparatorluk bırakmıştı.

Berke Han Müslüman olan ilk Altın Orda hanı olduğu gibi Moğol devletleri arasında da Müslümanlığı seçen ilk hükümdardır. Batu Han döneminde kurulan başkent Saray, onun döneminde Ural Nehri kenarında günümüzde Kazakistan’ın Atırav şehri yakınlarındaki Saray Berke’ye taşındı. Moğol İmparatorluğu'dan ayrılan Berke Han, kendi adına sikke bastırarak bağımsızlığını ilan etti.

Kaynakça

1. Grousset, René (2011). "Stepler İmparatorluğu Attila, Cengiz Han, Timur (Tercüme:Halil İnalcık)-Yayına Hazırlayanlar:Ertuğrul Tokdemir, Mustafa Dönmez). Ankara: Türk Tarih Kurumu. s. 274,367,398. ISBN 978-975-16-2408-6.
2. Özcan, A.T., "Chronıca Maiora’da Moğollara Dair Kayıtlar", Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl:6, Sayı:XVI, Yıl:Aralık 2013. URL: http://www.johschool.com/Makaleler/1983353769_2.%20altayozcan336.pdf 14 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2018-05-29
3. Richard, Jean (1988). ""Berke Han'ın İslam'a Girişi ve Altınordu Hanlığında İslamiyetin Yayılışı (Çeviren:A. Yuvalı)"". Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürü Aylık Dergisi, 306. ss. 634-636. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.
4. Seidmukhammed, A., Derbisali, A., Omirzhanov, Y., Kozhambek, D, "Political, Legal, Religious Reforms of the Altyn Orda in Its Early Years", Mediterranean Journal of Social Sciences, vol.6, no.6, year:2015. URL: https://www.researchgate.net/publication/283826890_Political_Legal_Religious_Reforms_of_the_Altyn_Orda_in_Its_Early_Years. Erişim: 2020-01-21
5. Güler, Ö., "OSMANLI ÖNCESİNDE ALTIN ORDA DEVLETİ DIŞ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME", Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, cilt.37, s.37, sf.99-111, yıl:2018. URL: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/446704 10 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2020-01-21
6. Alan, Hayrunnisa; Kemaloğlu, İlyas (2016). "Avrasya'nın Sekiz Asrı Çengizoğulları". İstanbul: Ötüken. ISBN 978-605-155-523-2.
7. Bal, M.S., "Türkiye Selçuklu Devleti Tarihinde Bir Dönüm Noktası;II. İzzeddin Keykavus Dönemi", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:24, Sayı:38, Yıl:2005. URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/35/310.pdf 19 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2018-05-29
8. Kamalov, İ.,"Altın Orda-Bizans Münasebetleri (1261-1453) İmparatorluğu", Karadeniz Araştırmaları, Sayı:4, Yıl: 2005. URL: http://dergipark.gov.tr/download/article-file/106256. Erişim: 2018-05-29
9. Çelik, A., Güler, Ö.,"Altın Ordu İmparatorluğu", Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:188, Yıl:Ekim 2010. URL: http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/index.php?cwid=9&vtadi=TPRJ%2CTTAR%2CTTIP%2CTMUH%2CTSOS%2CTHUK&c=google&ano=122443_344750f4e14382dfb42d8cd48a9a1604 20 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2018-05-29
10. Erdem, İ.,"Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılar’da Yaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi , cilt.20, sayı:31, sf.1-35 yıl: 2000. URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/28/175.pdf 19 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2018-05-29