Moğol İmparatorluğu

Moğol İmparatorluğu (Moğolca: Их Монгол Улс / İh Mongol Uls, Türkçe: Büyük Moğol Ulusu), 1206-1294 yılları arası Orta Asya'da kurulmuş eski bir imparatorluk. Kurulma döneminde Asya'daki Cengiz Han idaresine boyun eğmiş Moğol ve Türk boylarının birleşiminden oluşuyordu.[1]

Moğolca Их Монгол Улс
Mongolyn Ezent Güren
Moğol İmparatorluğu
1206-1368
Bayrak
İmparatorluğun genişlemesi
Başkent 1206–35  Avarga
1235–60  Karakurum
1260–1368  Hanbalık
Yaygın diller Moğolca, Türkçe, Farsça, Çince ve diğer diller
Hükûmet Monarşi
Büyük Han  
• 1206-1227
Cengiz Han
• 1260-1294
Kubilay Han
Yasama organı Kurultay
Tarihçe  
• Kuruluşu
1206
• Dağılışı
1368
Öncüller		Ardıllar
Kara Hıtay
Harezmşahlar
Jin Hanedanı (1115-1234)
Batı Xia Hanedanı
Abbasiler
Kubilay Hanlığı
Altın Orda Devleti
Çağatay Hanlığı
İlhanlılar
Anadolu Beylikleri

1206 yılında Cengiz Han tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, kısa zamanda her yönde genişleyerek dünyanın %22'sine yayılmış, 24 milyon km2den fazla bir alanı kapsayan ve tarihin bitişik sınırlara sahip en büyük imparatorluğu hâline gelmiştir.[2] En geniş döneminde 100 milyondan fazla kişiyi[2] topraklarında barındırıyordu. İmparatorluğun bu denli geniş olması batı ile doğuyu birleştirmiş, bu sayede İpek ve Baharat yollarında ticaret yapmak güvenli olmuş ve Pax Mongolica denilen barış dönemi yaşanmıştır.[3] Cengiz Han'ın ölümüyle birlikte devlete Ögeday liderlik etmiş ve babasının fetihlerini tamamlamıştır. 1260 yılında Memlukler tarafından Filistin'de Ayn Calut Muharebesi'nde ilk kez yenilgiye uğratıldılar.[4] 1294'te Kubilay'ın da ölümüyle imparatorluk bölündü. Altın Ordu Hanlığı (Cuci'nin Devleti), Çağatay Hanlığı (Çağatay'ın Devleti), İlhanlılar (Hülagû'nun Devleti), Kubilay Hanlığı (Tuluy ve oğlu Kubilay'ın Devleti) olmak üzere dört parçaya ayrıldı. Moğol İmparatorluğu'nun tamamen sona ermesi Kubilay Han'ın kurduğu Yuan Hanedanı'nın, Çinli Ming Hanedanı tarafından 1368'de yenilmesiyle olmuştur.[4]

Kuruluş
Karahitayların Liao Hanedanı döneminde Moğol kabileleri. (907-1125)
Moğol tarihi
Moğol İmparatorluğu
Hanlıklar
Günümüzde Moğollar

Moğol kelimesi ilk kez 7. yüzyılın sonlarında Çin’e ait Tang Hanedanı yıllıklarında küçük bir kabile ismi olarak geçmektedir. 1140 yılında Cengiz Han’ın büyük dedesi Moğol kabilelerinden Börçiginlere mensup Kabul, bütün Moğolların ilk lideri olarak “han” unvanını almıştır. Cengiz Han’ın babası Yesügey Bahadır onun torunudur. Moğolların en önemli rakibi, güneyde gittikçe yükselen ve güçlenen, Altın İmparatorluk olarak anılan ve Çin’in kuzeyini hızlı ve parlak bir zaferle zapt eden Jin Hanedanı idi. Kabul Han ve onun halefi Ambakay Han zamanında Moğollar onlarla mücadele edecek kadar kuvvetlenseler de Tatarlar, Çin derebeylerini hoşnut etmek için Ambakay’ı Çin’e teslim ettiler. Ambakay hiç alışılmadık bir şekilde, “tahta eşek şekli” denen bir duruma sokularak çarmıha gerilip infaz edildi. Cengiz Han’ın büyük amcası Kutua, bu hakarete Çin üzerine ve Tatarlara bir dizi saldırı düzenleyerek cevap verdi ve bu akınlar sonunda “Moğol Herkülü” unvanını kazandı. Fakat, 1160 yılında, detayları bilinmeyen bir dizi olay sonunda, Kuzey Çin’in hâkimi Jin Hanedanı, Moğolları hezimete uğrattı. Moğollar bir süre karmaşa içinde dağıldılar. Sefalet içinde yüzen bu karmaşık hâldeki Moğolların içerisindeki önemsiz liderlerden biri olan Yesügey Bahadır, Kabul Han’ın torunu ve Böriçigin kabilesinin en önemli şahsiyeti idi. Yesügey Bahadır’ın en büyük amacı ittifaklar kurarak Moğolları güçlendirmekti. Müttefiklerinden bir tanesi batı komşusu olan Keraitler idi. Keraitler 200 yıldan beri Nasturi Hristiyan’dı. Hristiyan Keraitlerin o zamanki lideri Tuğrul idi. Tuğrul, 1160 yılında akrabalarının korkusu ile kaçmak zorunda kalmıştı. Moğolların lideri Yesügey, Tuğrul'a kabilesinin önderliğini yeniden ele geçirmesi için yardım etti. Tuğrul ve Yesügey Bahadır kardeşlik yemini ettikten sonra, daha sonraları Moğolların yeniden ortaya çıkışında olağanüstü önem taşıdığını kanıtlayacak olan bir ittifak kurdular.

Siyasi Tarih
Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu Cengiz Han.
(İlkbahar 1206 – 17 Ağustos 1227)
2. Moğol İmparatoru Ögeday. (13 Eylül 1229 – 11 Aralık 1241)
3. Moğol İmparatoru Güyük. (24 Ağustos 1246 – 20 Nisan 1248)
4. Moğol Hanı Möngke. (1 Temmuz 1251 – 11 Ağustos 1259)

Bu dönemde Orta Asya'daki başlıca konfederasyonlar şunlardı:

Moğolların tarih sahnesine çıkışı Temuçin'in, tüm kabileleri Moğol siyasi çatısı altında birleştirip 1206'da Cengiz Han unvanını alması ile gerçekleşti. 1206'ya kadar yaptığı mücadeleler sonucunda Merkitleri, Naymanları, Moğolları, Uygurları, Keraitleri, Tatarları ve diğer küçük kabileleri kendi liderliği altında birleştiren Cengiz Han 1206-1227 arasında Kuzey Çin'deki Batı Xia ve Jin Hanedanı, Orta Asya'daki Kara Hıtay, Türkistan ve İran'daki Harzemşahlar ile Kafkasya'da Gürcüler, Deşt-i Kıpçak'taki Rus Knezlikleri ve Kıpçaklar ile İdil Bulgarları üzerine gerçekleştirilen seferler sonucunda gerçekleştirdiği seferlerle Pasifik'ten Hazar Denizi'ne kadar uzanan Moğol İmparatorluğu'nu kurdu.

Cengiz Han daha hayatta iken kurduğu imparatorluğu dört oğlunun idaresine vermiş ve kaynaklar bunlardan "dört ulus" diye söz etmişlerdir. Kağanlık, büyük han olarak merkez Karakurum’da olmak üzere Ögeday'a bırakılırken Balkaş’ın kuzey ve doğusundaki Tarbagatay, Kara İrtiş ve Uranga bölgelerinin idaresi de ona verilmişti. Çağatay’a eski Kara Hitay İmparatorluğu ve Uygur ülkesinin yer aldığı Türkistan’dan İli, Issık Göl, Çu ve Talas havzaları ile Maveraünnehir’e kadar uzanan topraklar verilmiştir. Cengiz’in en küçük oğlu Tuluy ise Moğol geleneğine göre ailenin koruyucusu “Otçigin” sıfatıyla babadan kalan ilk toprakların mirasçısı olarak, Tula, Yukarı Onon, Yukarı Kerulen arasındaki topraklara sahip olmuştur. Tuluy cesur ve iyi bir asker olmasına rağmen, çok fazla genişleme siyaseti gütmemiş ve kendisini içkiye vererek 1232’de ölmüştür. Güney Sibirya, Kıpçak bozkırları, Harezm ve Kafkasya toprakları büyük oğlu Cuci’ye verilmişti. Ancak Cuci, Cengiz Han ölmeden 6 ay önce öldüğü için idaresi altındaki topraklar onun oğulları Orda ve Batu'ya verildi. Batıda alınacak yeni topraklar da Batu'nun idaresine bırakıldı. 1235-1242 arası Batu Han, Moskova ve Kiev’i fetheder ve böylece Rusların “Tatar Boyunduruğu” dediği yaklaşık 300 sene sürecek dönem başlar. Sovyet yönetiminin Rusya’da 80 sene sürdüğü düşünülürse bu muazzam bir süredir. Avrupa’daki Moğol seferlerini planlayan Subutay ile birlikte Batu Han’ın seferleriyle Moğollar Rusya, Ukrayna, Polonya üzerinden Almanya’nın doğusuna, Hırvatistan ve Dalmaçya sahillerine kadar istila etmişler hatta büyük bir Polonya ordusu ile Macar ordusunu yenerek Macaristan topraklarını da ele geçirmişlerdi. Ancak Batu Han Viyana önlerinde iken 1242 yılında Ögeday ölünce seferde olan yeni kağanın seçilmesi için ordusuyla Moğolistan’a döner ve Avrupa ancak Moğol İstilasından bu şekilde kurtulur. Bir diğer yoruma göre Doğu Avrupa topraklarının zengin olmaması Moğolların İran ve Çin’de yaptıkları gibi Doğu Avrupada yerleşmemesinin başlıca nedeniydi.Batu Han'a ait olan yerlere, babasının adından dolayı "Cuci Ulusu" deniyordu. Batu, Cengiz Han'ın hakimiyet alameti olarak kendisi için altın busagalı ak orda kurdurmuştu. Üzeri altın kaplama olduğu için, bu otağa altın orda deniliyordu. Böylece babasından dolayı “Cuci Ulusu” olarak anılan Batu Han'ın Altın Ordası imparatorluk parçalandıktan sonra kurulacak olan dört devletten birine temel teşkil etti.

1241’de Moğolların İran istilasını yürütmek için Baycu Noyan tayin edildi. Baycu Noyan, Anadolu’yu Moğollara bağlayarak büyük Han’ın nazarında itibar kazanmak istiyordu. Bu amaçla 1242’de Erzurum’u kuşatarak ele geçirmiş, bu olay üzerine 1243 ilkbaharında Kayseri’de toplanan Anadolu Selçuklu ordusunu Sivas-Erzincan arasındaki Kösedağ mevkiinde mağlup etmiş ve Anadolu Selçuklu Devleti, Moğollara her sene yüklü bir miktar vergi ödemek koşulu ile barış yapmak zorunda kalmıştır.

Möngke döneminde genişleyen Moğol sınırları.
Pembe: 1251-59 yılları arasındaki ele geçen topraklar.

1255 kurultayında büyük han olan Tuluy’un oğlu Möngke, merkez Karakurum’da büyük han olarak kendisi kalırken kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’in tamamının fethi için, Hülâgu’yu ise tam bir kontrol sağlanamayan İran’a “il-han” yani bölgesel han olarak gönderdi. Hülagü, Tebriz'i başkent yaparak Azerbaycan'a yerleşti. 1258’de İran’da Alamut Kalesi’ni fethedip yerle bir ederek yaklaşık 150 yıldır dehşet saçan Hasan Sabbah’ın İsmailîleri’nin sonunu getirmesinin yanı sıra Bağdat’ı fethederek Abbâsî Hilafetine son verdi.

5. Moğol Hanı Arık Böke. (11 Ağustos 1259 – 21 Ağustos 1264)
Moğol İmparatorluğu'nun en geniş sınırları.
6. Moğol Hanı Kubilay Han. (5 Mayıs 1260 – 18 Şubat 1294)

Möngke'nin 1259'daki ölümüyle, Moğolların büyük fütühat devri sona erdi. 1260'taki Ayn Calut savaşında Moğol ordusu, Sultan Baybars komutasındaki Memluk ordusuna yenildi. Möngke'nin ölümüyle Cengiz soyundan gelen yöneticiler arasında bağlar iyice gevşemeye başladı.

1262'de Batu'nun oğlu Berke ile Hülagü, güçlerini birleştirip topraklarını batıya doğru genişletecek yerde, Azerbaycan ve Kafkasya'daki otlaklar yüzünden bir dizi çarpışmaya girdiler. Berke’nin Mısır Memlukları ve Anadolu Selçukluları ile ittifakı hem de akrabalık tesis edişi Hülagü’nün batıya doğru ilerlemesinin önünü tıkadı.

Aynı tarihte doğuda, Tuluy'un çocukları, Kubilay ve kardeşi Arık Böke arasındaki taht kavgasından çıkan ve dört yıl süren savaş sonucu merkez de sarsıntı içerisindeydi. Kubilay bu mücadeleden galip çıkıp kağanlık kendisine geçince başkenti, Karakurum'dan bugünkü Pekin'e taşıdı. Böylece Çağatay Ulusu ve Batu’nun Altın Ordasından sonra Çin'de Çinlilerin Yuan Hanedanı olarak adlandırdığı Kubilay Hanlığı İran'da da Hülagü'nün İlhanlıları olmak üzere iki devlettin daha temelleri atılmış oluyordu.

1294’te büyük han Kubilay’ın ölümünden sonra imparatorluk parçalanmıştır.

Bilimsel çalışmalar

Kubilay, henüz daha tahta geçmeden 1250'li yıllarda içinde Cemaleddin gibi müslümanların da bulunduğu eğitmen ve bilim adamlarını himayesi altına aldı ve müslüman astronomlar, Şensi'deki gözlemevinin kurulmasına katkıda bulundular.[5]

Moğol İmparatorluğu'nun hükümdarları
Moğol askerleri (Reşidüddin Camiût-Tevarih kitabından)
  1. Cengiz (1205-1227)
  2. Ögeday (1229-1241)
  3. Güyük (1246-1248)
  4. Möngke (1251-1259)
  5. Arık Böke (1259-1264)
  6. Kubilay (1260-1294)

Nâibler
  • Töregene (1241-1246)
  • Oğul Keymiş (1249-1251)

Büyük Han ve Yuan Hanedanı'nın imparatorları

Soyağacı
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hoelun
 
Yesügei
 
-
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tehinin
 
Kasar
 
Kaçiun
 
Temüge
 
Berktay
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kulan
 
Cengizhan
 
Börte
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gelejian
 
Cüci
 
Çağatay
 
 
 
Ögeday
 
 
 
 
 
Tuluy
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Orda
 
Batu
 
Berke
 
 
 
 
Güyük
 
Küçü
 
-
 
Möngke
 
Kubilay
 
Hülagû
 
Arık Böke
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Altın Orda
 
 
 
 
 
Çağatay Hanlığı
 
 
 
 
 
 
 
Kaydu
 
 
 
 
 
Yuan Hanedanı
 
İlhanlılar
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ardılları

Cuci'nin Devletinden doğan ülkeler

Çağatay'ın Devletinden doğan ülkeler

Tuluy'un hanesinden doğan ülkeler

  • Yuan Hanedanı、Kuzey Yuan - Tului'nin ikinci oğlu Kubilay'ın oğulları
    • Oyrat - Tului ailesine hizmet eden Oyratlar
      • Cungar - Oyratların Cungar kolu
  • İlhanlılar - Tului'nin üçüncü oğlu Hülagû'nun oğulları

Kaynakça
  1. Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260–1281 by Reuven Amitai-Preiss
  2. "(pdf)" (PDF). 27 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2009.
  3. Pax Mongolica 5 Mayıs 1999 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Prof. Daniel C. Waugh, University of Washington, Seattle
  4. İngilizce Vikipedi'de Mongol Empire 30 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. maddesi.
  5. Lunde, Paul (1985). "Muslims in China: The History". Saudi Aramco World. 14 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2017.

İlgili filmler
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.